“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

 
5.O‘lchash natijasi aniqligini baholash 
O‘lchash aniqligini baholashda extimoliy xatolikdan foydalaniladi. Buning uchun quyidagi 
formuladan foydalaniladi: 








n
i
х
x
xi
n
n
n
1
2
)
(
)
1
(
1


Misol.
O‘lchash aniqligini oshirish uchun harorat bir necha marta takror o‘lchangan. 
O‘lchash natijalari quyidagicha bo‘lgan 
№ 
Harorat, 
°C
№ 
Xarotar 
1 
31 
6 
31 
2 
32 
7 
32 
3 
34 
8 
33 
4 
33 
9 
35 
5 
31 
10 
34 
Echish. 1. O‘lchash natijalarining urtacha arifmetik qiymati: 
.
6
,
32
10
34
....
32
31
1
0
1
С
xi
n
х
n
i









O‘rtacha kvadratik xato: 

---

34 
;
42
.
1
1
10
4
.
18
1
)
(
0
1
1
2
C
n
x
xi
n
i
n
i












45
.
0
10
42
.
1




n
x


haroratning chinakam qiymati etib 
x

ni ya‘ni 32,6
°C
ni qabul qilishimiz mumkin. Ushbu 
qiymatni ishonchliligini baholash uchun extimolni ishonchliligini R=0,997 deb qabul qilib… 
jadvaldan z=3,00 ni ankilaymiz. 
3.
Z σ qiymatini topamiz 
С
х
0
35
,
1
45
,
0
3






x
u
=
32,6 ± 1,35
°C
 
6. O‘lchash xatoliklarni hisobga olish 
O‘lchamlarni universal o‘lchash asboblari bilan o‘lchashda xatoliklar normal taksimlanish 
qonuni asosida taksimlaniladi. SHunga kura o‘lchash aniqligini baholashda metrologik
xarakteristika ya‘ni o‘lchash vositalarini-ng chakka xatoligi (∆
ℓim
) qo‘llaniladi: ∆
ℓim
=3σ. 
Universal o‘lchash asboblari bilan bir marta o‘lchangandagi natija, masalan val diametri 
o‘lchash quyidagicha kayd kiladi: d = d
u
± ∆
ℓim. 
Ko‘p marta takroriy o‘lchanganda, avvalo ultacha arifmetik o‘lcham 

d
hisoblanib topiladi, 
sungra o‘lchash natijasi quyidagicha yoziladi.
N
im
d
d





Muntazam va tusodifiy xatoliklar mavjud bo‘lganda yigindi xatolik quyidagicha 
aniqlanadi. 











1
2
2
1
2
....
n
im
im
im
imмун
im





Bunda 

imмун

-muntazam xatoliklarni algebraik yigindisi. 
2
im
1
im
,




,…chakka tasodifiy xatoliklar. 
 
7.O‘lchash asboblarini tanlash 
 
O‘lchash vositalari tanlashda (masalan, o‘lchamlarini aniqlashda) quyidagi qoidalarni 
kuzda tutish lozim. 
1)
o‘lchash vositasining aniqligi o‘lchanadigan parametrning ankiligiga nisbatan ancha 
yuqori bo‘lishi kerak; 
2)
o‘lchashdagi sarflanadigan mehnat va uning tannarxi mumkin kadar past bo‘lishi 
lozim, bu esa yuqori mehnat unumdorligini ta‘minlaydi.
Ma‘lum o‘lchash vositasini tanlash ko‘p omillarga bog‘liq: 

ishlab chiqarish masshtabiga; 

---

35 

qabul qilingan texnik-tashkiliy nazorat shakliga: 

detall konstruktsiyasiga; 

tayyorlanish ankiligiga; 
Texnologik jarayoni mukammallashgan nazorat operatsiyalarini uz ichiga olgan ko‘plab 
ishlab chiqarishda yuqori unumli mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan o‘lchash va 
nnazorat vositalardan foydalaniladi. 
Seriyalab ishlab chiqaradigan mashinasozlik korxonalarida, shuningdek, ta‘mirlash 
zavodlarida va maxsus katta ta‘mirlash korxonalarida detallarni ishga yaroqliligini nazorat qilish 
uchun sozlanmaydigan kalibrlar, shablonlar, maxsus nazorat moslamalaridan foydalaniladi. 
Donalab va kichik seriyadagi ishlab chiqarishlarda ta‘mirlash uchastkalarida asosiy 
o‘lchash vositasi universal o‘lchash asboblaridir, chunki maxsus nazorat vositalarini, 
sozlanmaydigan chekli kalibrlarni qo‘llash iqtisodiy jixatdan foydasizdir. Bunda xildagi ishlab 
chiqarishda yalpi nazorat qo‘llaniladi. 
Ishlab chiqarishda ulchash vositasini tanlash bosh faktori asbobning ruxsat etilgan 
metrologik xatosidir (∆
met
). Aniq o‘lchashda ∆
met
=0,25 (bunda T-detalning joizligi) qilib aniqligi 
unchalik katta bulmagan o‘lchashlarda esa ∆
met
=0,2T ga teng qilib olinadi.