“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

Nazorat savollari: 
1. O‘lchash xatoliklarning klassifikatsiyasi ahamiyati nimadan iborat?
2
.
Muntazam, tasodifiy va qo‘pol xatoliklar to‘g‘risida tushuncha bering?
3.O‘lchash aniqligini baholashni ayting?
4.O‘lchash xatoliklarni hisobga olishni ayting. ?
Reja. 
1. O‘lchash vositalarining turlari va metrologik xarakteristikalari. 
2. O‘lchash usullarining va xatoliklarining klassifikatsiyasi. 
3. Elektron va raqamli ostsillografning ish tamoyili. 
 
Tayanch so‘z va iboralar:
metrologik xarakteristika, o‘lchash turari, o‘lchash turlarining 
klassifikatsiyasi, o‘lchash usullarining tasnifi,
O‗lchash vositalarining turlari va metrologik xarakteristikalari. 
Ma‘lumki, o‘lchash vositasi me‘yorlangan metrologik xarakteristikalarga ega bo‘lgan 
o‘lchash asbobidir. Ular analog va raqamli bo‘ladi. 
 
O‘lchash vositasining o‘lchashlarga ma‘lum diapazonda, ma‘lum aniqlik bilan yaroqliligini 
baholash uchun ularga quyidagi maqsadlarda metrologik xarakteristikalar kiritiladi: 
1. Aniq o‘lchashlarni ta‘minlash; 
2. O‘lchash vositasining o‘zaro almashinuvchanligiga erishish uchun; 
3. O‘lchash vositasini o‘zaro solishtirish va kerakli aniqlikdagi o‘lchash vositasini tanlash; 
4. O‘lchash tizimlari va qurilmalarining xatoliklarini ularning metrologik xarakteristikalari asosida 
aniqlash; 
6-Mavzu. O‘lchash vositalarining va o‘lchash usullarining turlari. 
 

---

36 
Metrologik xarakteristikalarning har biri mo‘ljallanishiga ko‘ra o‘lchash turlariga va 
o‘lchash vositasining ta‘sir etuvchi kattaliklar yoki kirish signalining noinformativ parametriga 
ko‘ra keltiriladi. 
O‘lchash vositasi kirish signalining noinformativ parametri deb o‘lchanayotgan parametr 
bilan funktsional bog‘lanishda bo‘lmagan parametrga aytiladi. Masalan: o‘zgaruvchan tokning 
amplitudasini o‘lchashda uning chastotasi noinformativ parametrdir. 
Normalangan metrologik xarakteristika (NMX) hujjatlar asosida o‘rnatiladi. Amaliyotda 
o‘lchash vositasining quyidagi metrologik xarakteristikalarii keng tarqalgan: 

O‘lchash diapazoni – bu o‘lchanayotgan kattalikning shunday qiymatlar sohasidirki, uning 
uchun o‘lchash vositasi xatoliklarning yo‘l qo‘yiladigan chegarasi me‘yorlangan bo‘ladi. 

O‘lchash chegarasi – bu o‘lchash diapazonining eng katta va eng kichik qiymati. Masalan: 
o‘lchash vositasi shkalasi notekis bo‘lib, o‘lchash chegarasi 50 ga teng birlikda bo‘lsa va 
shkalaning boshlang‘ich uchastkasi ~20% siqilgan bo‘lsa, unda o‘lchash diapazoni 10’50 gacha 
bo‘lgan birlikka teng bo‘ladi. 
Tekis shkalali priborlar doimiy bo‘lim qiymatiga ega bo‘ladi, notekis shkalalilari esa 
o‘zgaruvchan bo‘lim qiymatiga ega bo‘ladi. 

Sezgirlik SqΔyG‘Δx : - bu o‘q chiqishidagi signal o‘zgarishi Δy ning bu o‘zgarishni yuzaga 
keltirgan kirishdagi Δx signal o‘zgarishiga nisbatidir va bunda sezgirlik tok va kuchlanish 
bo‘yicha sezgirlik deb tushuniladi. 

Variatsiya – ma‘lum sharoitlar o‘zgarmas bo‘lganida o‘lchash diapazonining berilgan nuqtasida 
kattalik qiymatini orttirib yoki kamaytirib o‘lchashdagi o‘lchash vositasi ko‘rsatishlari orasidagi 
farq. 
H q |X
ort
– X
kam
| ; 
O‘lchash vositasi ko‘rsatishlarining variatsiyasi tasodifiy faktorlar ta‘sirida yuzaga kelsa ham 
o‘zi tasodifiy kattalik emas. 

Darajalash xarakteristikasi (DX) deb eksperiment yo‘li bilan o‘lchash vositasi chiqish va kirish 
signali orasidagi bog‘lanishga aytiladi. Bu xarakteristika – analitik, grafik va jadval ko‘rinishida 
berilishi mumkin. DX ichki va tashqi sabablar ta‘sirida o‘zgarishi mumkin. Masalan: tokning 
tez o‘zgarishida o‘lchash vositasi qo‘zg‘almas qismi inertsiyasiga ko‘ra tok o‘zgarishini kuzata 
olmaydi. 

O‘lchash vositasi xatoligi – uning asosiy metrologik xarakteristikasidir. 

Asosiy xatolik – bu o‘lchash vositasining normal ekspluatatsiya sharoitidagi xatoligidir. 
Ekspluatatsiyaning normal sharoiti: 
Xona harorati
293 ± 5K yoki 20 ± 5° C; 
Havoning nisbiy namligi 
65 ± 15% (20°C da) 
Tarmoq kuchlanishi 
220V ± 10% chastotasi 50 Gts±1% 
Atmosfera bosimi 
97,4 ’ 104 KPa 
hamda elektr magnit maydonlari ta‘sirining yo‘qligi. 
Ishchi sharoitlarda, ya‘ni normal sharoitdan farqli bo‘lgan, ta‘sir etuvchi kattaliklarning 
keng diapazonida zaruriy hollarda o‘lchash vositasining qo‘shimcha xatoliklari me‘yorlanadi. 
O‘lchash vositasining asosiy xatoliklarini me‘yorlashning uchta usuli mavjud: 
o
O‘lchash diapazonida o‘zgarmas bo‘lgan yo‘l qo‘yiladigan (±Δ) absolyut yoki keltirilgan (±γ) 
xatoliklar chegaralarini normalash; 

---

37 
o
Absolyut 
yoki 
keltirilgan 
xatoliklarning yo‘l qo‘yiladigan chegaralarini o‘lchanayotgan 
kattalikning funktsiyasi sifatida normalash; 
o
Barcha o‘lchash diapazoni yoki bir va bir nechta uchastkasi uchun asosiy xatolikning yo‘l 
qo‘yiladigan o‘zgarmas chegaralarini normalash. 
Asosiy va qo‘shimcha xatoliklarni ajratish murakkab bo‘lgani uchun o‘lchash vositasini 
qiyoslash normal sharoitlarda o‘tkaziladi. 

Qo‘shimcha xatolik ham asosiy xatolik kabi (absolyut, nisbiy va keltirilgan xatoliklar) 
ko‘rinishga ega bo‘ladi. 

Turli ta‘sir etuvchi faktorlar tomonidan yuzaga kelgan qo‘shimcha xatoliklar alohida 
normalanadi. 
Ba‘zi hollarda qo‘shimcha qarshilik koeffitsient tarzida me‘yorlanib, xatolik me‘yoriy 
qiymatdan chetlanganda ―qanchaga‖ va ―necha marta‖ o‘zgarganini ko‘rsatadi. Masalan: agar 
voltmetrning temperaturaviy xatoligi har 10°C da ±1% ga teng bo‘lsa, bu muhit harorati har 10°C 
ga o‘zgarganda qo‘shimcha xatolik 1% ortishini ko‘rsatadi.