Metodologiyasi

Q o ia v e r s a , 
bu m asalaga bun d ay keskin yondashuv, xu su san , 
o d a m n m g
runiy dun y o sin i inciisiinasiik, uni ikk iiam cni о rin - 
ga q o 'y is h
oxir-oq ib atda jam iy at hayotida inqirozga olib kelishi 
,yiUq a r r a r
ek anini ta rix ko‘p m a ro tab a isbotlagan*1.
Pozitivizm. X IX asrn in g ik k in ch i y arm idan b oshlab tarix - 
shunoslik sohasida ingliz o lim i O .K o n tn in g «pozitiv» falsafasi 
katta ta ’sirga ega bo ‘la b o shladi. U n in g izdoshlari ta rix fan in i 
ham «pozitiv» fanga aylantirishga h arak at qildilar. T arixchi tu rli 
xil «keragi yo‘q, kulgili» tiz im la rd a n voz kechishi, an iq d a lilla rn i 
qaror toptirish va u la rn i tavsiflab berish , d alillarn i tek sh irish va 
m anbalarni tanqidiy ta h lil qilishga e ’tib o r qaratish i kerak, deb 
hisobladilar.
Pozitivistlar ta rix n i «pozitiv* b ilim ga aylantirishga h arak at 
qildilar. Bu tu sh u n c h a n in g m ohiyati sh u n d ak i, p ozitivistlar h am - 
m a haqiqiy, pozitiv b ilim la r ko n k ret fan la rn in g m ah su lid ir, falsafa 
esa bunday b ilim larn i b era olm aydi, sh u n in g u chu n u n in g k era­
gi yo‘q, degan g'oyaga asoslangan subyektiv qarashga ega edilar. 
U lar tarixiy d alillar bilan q and ay ishlash, m an b alarn i ta h lil qilish 
bo‘yicha bir q ancha m e to d larn i ta k lif qildilar.
«Pozitiv tarix* g’oyasiga n em is ta rix ch ilari va n eo k an tch ilari 
W in d e lb a n d va G .R ik k e rtla r d arh ol qarshi chiqib, ta rix n i ja m i­
yatning rivojlanib boru v chi q o n u n iy atlari asosida em as, b alk i, 
alohida va ta k ro rlan m a s h olatlar, ko‘rin ish la r asosida o 'rg a n ish n i 
tarixchi oldiga vazifa qilib qo'ydilar.
P ozitivistlarning fik rich a, ja m iy atn in g taraqqiyot q o n u n la ri bu 
tabiat q o n u n la rin in g davom idir. O .K ont sotsiologiyaning asos- 
chisi sanalib, evolyutsion yondashuvni (oddiylikdan m u rak k ab - 
likka qadar) jam iy at ta raqqiyoti q o n u n iy a tin in g asosi ek an lig in i 
him oya qildi.
Jam iyat evolyutsiyasiga b ir q a to r o m illa r ta ’sir o ‘tk azad i, ya’ni 
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, geografik, m afkuraviy, biologik, psixo- 
logik va boshqalar bo 'lib, u lar ja m iy a t taraqqiyoti jaray o n id a teng