Metodologiyasi

d o s h li k , 
tarixiy ta q d ir jaray o nin i o n g im iz, q albim iz va tafak- 
I c u r im iz
orqali o‘tkazib, vorislik hissini tu y gan im iz sayin konkret 
cu nXS t a q d ir i, 
zam on va m akon qiyofasi ko‘zga yorqinroq tash la- 
n a d i I n s o n , 
zam on va m ak on nin g yaxlit qiyofasi to'laligicha bu- 
tu n s a l m o g ‘i 
bilan gavdalanadi. Inso n m a’naviyati, un in g shak- 
lu s h a m o y i l i
orqali qaysidir darajadagi tarixiy voqelik va taqdirga 
d a x ld o r lik
aniqlanadi. T arixni o 'rg an ish d a m u a rrix larim iz san a- 
la r 
va voqealarni tah lil etish bilan birga, u larn in g o rtid a turgan 
ta q d ir la r , 
kechinm alar, ruhiyatlar, m a n fa atlar va hokazolar gir- 
dobida ham yasham og'i kerak. A n a sh u n d a tarixi haqidagi fik ri- 
m iz, xulosam iz asosli, so‘zim iz ta ’sirli, g 'oyalarim iz yashovchan 
bo'ladi»1.
Tarixiy bilish avtonom xususiyatga ega bo'lib, falsafiy mak- 
tablar va falsafiy yo'nalishlarning ta’sirin i bilvosita va shartli ra­
vishda (zaruriy holatlarda) qabul qilishi m um kin. Falsafa tarix 
faniga bilishning uslublari va yondashuvlarinigina berishi m u m ­
kin. Tarixchilar ko'p hollarda falsafiy y o 'n alishlar va u larning m o ­
hiyatini tarix fanida tadqiqotlarida keng ravishda qo'llam aydilar va 
shu sababli u larning uslublarni tan lashi ko'p hollarda erk in -em - 
pirik (tajribadan kelib chiqqan holdagi) xususiyatga ega bo'ladi.
K o'pincha tarix ch ilar tadqiqot uslublarini tan lash d a eklektik 
uslubda ham yondashadilar, ya’ni tan lan g an uslublarning qanday 
falsafiy m ak tablar va yo'nalishlarga m ansubligini e ’tiborga o lm a- 
gan holda tarixiy tadqiqot uchun z a ru r bo'lgan tadqiqot uslubla­
rini tan lab oladilar va tadqiqotlarga jalb etad ilar va bun da asosiy 
m aqsad tadqiqot jarayonida erishiladigan natijaga qaratiladi. B un- 
dan shuni anglash m u m k in ki, ta rix ch ilar falsafaning u yoki bu 
yo'nalishiga q a t’iy rioya etishga m ajburiyat his etm aydilar. S hun- 
ga ko'ra tarix fani kum ulyativdir, ya’ni u eskirgan uslublarni chet- 
ga surib qo'ym aydi va tadqiqot uslublarini doim iy ravishda yan- 
gilari bilan to 'ld irib boradi. Tabiiyki, agar tarixchi falsafa fanidan 
ham ch u q u r bilim ga ega bo'lsa, u tadqiqot yo'nalishlari va uslub-
1 Tarix falsafasining nazariy asoslari. 37-b.
183

---

larn i ta n la sh va tad q iq o tg a ja lb etishd a k o 'p ro q natijaga erishish 
m u m k in , sh u n in g u ch u n b ir q ato r yirik ta rix c h ila r falsafa sohs^i 
H?. h a;:i k a tia m uvaffaqiyatlarga erish g an lar. Ayni vaqtda tarix ­
ch i falsafan in g u yoki bu ta m o y illarin in g eng nozik jih atlarig a- 
ch a e ’tib o r q aratm ay d i, c h u n k i bu falsafa fa n in in g xususiyatlarini 
o 'zid a aks ettira d i va ta rix ch i u lard a n faqat tad q iq o t uch u n va o ‘z 
ilm iy tad q iq o t m av zu sin in g m a zm u n id a n kelib ch iq qan holda- 
g in a z a ru r b o ‘lg anlari va sam arali h iso b la n g an larin i olishi m u m ­
kin. S h u n d an kelib c h iq q a n holda quyida ta rix fan in in g rivojlani- 
shi u ch u n jid d iy ta ’sir ko‘rsatgan b ir q ato r falsafiy yondashuvlar va 
falsafiy uslublar h aq id a so‘z yuritiladi.
Shu o ‘rin d a 0 ‘zb ek isto n R espublikasi B irinch i P rezidenti
I.A .K arim o v n in g «Yuksak m a ’naviyat — yengilm as kuch* asarid a- 
gi quyidagi fik rlari a lo h id a e ’tiborga m olikdir:
— 
«A lbatta, b u n d ay falsafiy y o n dash u v larn in g h a r biri o ‘z 
d avridagi m avjud siyosiy-ijtim oiy vaziyat, h u k m ro n m a fk u ra, 
ja m iy a tn in g huquqiy va m a d an iy saviyasi, tu rli sotsial g u ru h va 
to ifa la rn in g q a ra s h la rin i ifoda etishga x iz m at qiladi.
Ijtim oiy ta ra q q iy o tn in g turli d av rlarida bun d ay b ah slar so f 
n azariy m asala d o irasid a n chiqib, m a ’lum b ir tu z u m yoki dav- 
la tn in g rasm iy m a fk u ra si m a q o m in i h am olgan. B uning tas- 
dig ‘in i u zo q q a b o rm a sd a n yaqin ta rix im iz d a - sho‘ro zam o n id a 
m aterialistik q a ra s h n i u stu n q o ‘yish natijasida m ateriya b irlam - 
ch i, ong esa ik k ila m c h i, degan ta m o y iln in g h u k m ro n dunyoqa- 
rash darajasiga k o 'ta rilg a n i, b u n in g oqib atid a in s o n n in g m a ’naviy 
q ad riy a tla ri, ay niqsa, u n in g m illiy va d in iy tuyg‘ulariga bepisand 
q arab kelingani m iso lid a h a m ko‘rish m u m k in .
U shbu m asalaga c h u q u rro q va atro fiich a n a z a r tashlaydigan 
b o 'lsak , avvalo sh u n i ay tish kerakki, bu ko‘h n a dunyo, biz yasha- 
yotgan hayot yagona, yaxlit b ir voqelikdir. S h unday ek an , m o d ­
diy ehtiyojlarni in s o n n in g ru h iy o lam iga q a ra m a -q a rsh i q o ‘yish, 
u la rn in g b irin i u stu n d eb bilgan holda, tirik lik n in g asosiy m aqsa- 
di sifatida q abu l qilish q a n d ay d ir biry o qlam a q arash ifodasi, deb 
ay tsak, xato b o ‘lm aydi.

---