Metodologiyasi

g a n lig in i 
qayd etib o'tgan edi.
Marksistlar esa qonuniyatlar g‘oyasida qat’iy turib oldilar. Bi­
roq ularning maqsadlari bilan inson faoliyatining natijalari bir-bi- 
riga mos kelmadi. Jam iyatda ko'plab qonuniyatlar mavjud va ular 
doimiy harakatda bo'lib, natijada ular jam lanib bir m arom da ish- 
lay boshlaydi va obyektiv qonuniyatlar sifatida namoyon bo'ladi. 
Marksistlar tom onidan ta k lif etilgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsi- 
yalar nazariyasi jam iyat tarixiy taraqqiyotini qonuniyatlar asosida 
ro'y berishi haqida um um iy tasavvurlarni berdi, biroq ko'pgi- 
na tarixchilar tom onidan bu g'oya qabul qilinm adi, shunga qa- 
ramasdan XX asrning o'rtalari va ikkinchi yarm ida jahonning 
ko'pgina davlatlarida bu nazariyaga am al qilish keng tus olib, XX 
asrning 90-yillariga kelib bu nazariya o'z aham iyatini yo'qotdi.
A.Toynbi, O.Shpengler kabi ayrim tarixchilar va faylasuflar 
taraqqiyotning «davriy* nazariyasini qabul qildilar. H ar qanday 
madaniyat va sivilizatsiya shakllanish, taraqqiyot, inqiroz va but- 
kul yo'q bo'lib ketish davrini boshdan kechirgan. Biroq bu ta- 
m°yil ham tarixchilar o'rtasida birdek qabul qilingan g'oya hi- 
soblanmaydi. K o'pchilik rasmiy m antiq, psixologiya qonunlarini 
tan olib, hattoki bilishning o'zini ham tan oladilar, biroq tarixiy 
taraqqiyot qonuniyatlarini birdek qabul qila olmaydilar.
asrning so'nggi choragida rus tarixchilari pozitivistlar- 
nin 8
qonunlarni sotsiologiya ochadi (shakllantiradi, yuzaga
159

---

chiqaradi), tarixchi esa ularni tarixiy m ateriallarda aks 
di xolos, degan fikriga qarshi bahsga kirishdilar. M.A.Barg o w ­
ning 
«Категории и методы исторической науки»
(1984) 
n o m ­
li kitobida tarixiy q onuniyatlarni sotsiologik qonuniyatlardan 
alohida ajratib ko'rsatishga harakat qildi. U lardan har biri bi­
lish faoliyatining tegishli darjasidagina ishlashi m um kin. Tari­
xiy qon un iyatlar o ‘zin ing abstraktlik darajasiga ko‘ra mazmun- 
liro q d ir va ayni vaqtda sotsiologik qonuniyatlardagi abstraktlik 
darajasidan bir necha barobar pastroqdir. Agar sotsiologik da- 
raja um um iy holatda nam oyon bo‘ladigan bo'lsa, tarixiy daraja 
alo h id a m axsus holatda aks etadi. Biroq bu tezislar tarix fanining 
um um iy q o nun iyatlarn i qabul qilish va bilish darajasini pasay- 
tirish n i hohlam agan tarix ch ilar tom onidan qabul qilinm adi. Bi­
roq ayni vaqtda M .A .B argning m azkur fikrlarining o ‘zi tarix 
fani uchun sam arali fikrlar bo'lib, eng avvalo u tarixiy qonuni- 
y atlarn ing sotsiologik qonuniyatlar bilan bir em asligini, qolaver- 
sa tarixiy q o n un iy atlarnin g aniq va konkretligi, turliligi va maz- 
m un jih a td a n boyligini ko‘rsatib berdi. Tarixchiga sotsiologik 
q o nu niyatlarni va q o n u n larn i bilishning o ‘zi yetarli boMmaydi, 
balki tad qiqotlar m obaynida tarixiy jarayonlarning o ‘zaro sodir 
b o ‘lishida ta ’sir ko‘rsatgan bir qator «xususiy* qonuniyatlarni 
ham jalb etish m aqsadga muvofiqdir.
Tarixiy qonuniyat (qonun) — bu turli ko‘rinishdagi «xususiy- 
tarixiy* qonuniyatlarning birlashgan ko‘rinishi bo'lib, ularning 
o ‘zaro tenglikda bir-biri bilan kesishish nuqtasidir. Jamiyat hayo- 
tida sotsiologik qonuniyatlarning yuzaga kelishidan chekinish 
yoki tizim larga xos bo'lm agan holatlar ham uchraydi. Tarix fani 
tarixiy jarayonlarni «to‘g‘rilash yoki izga solish* uchun sotsiologi- 
yaga im kon bermaydi. M .Barg tarixiy qonunlarni vaqt bo'yicha, 
faoliyat ko'lam i, yuzaga kelish yoki sodir bo‘lish shakllari va sodir 
bo'lish holatlariga ko‘ra turlarga bo'ladi. U lar a n ’analar va statis- 
tik q o nu nlar sifatida o ‘zlarini namoyon qiladi.
1889-yilda B.G.M ogilnitskiy faqatgina umum iy qonunlar- 
ga asoslangan holda tarixiy jarayonlarning turlichaligini ko‘rsa-
160

---

h ^ m a y d i deb, ta’kidlagan edi. Tarixiy voqelik h ar qanday eng 
П • ‘ri va eng m ukammal qonundan ham m ukam m alroqdir. 
l° Tarixiy qonuniyat (qonun) - bu tarixiy jarayonlam ing ich- 
Ici o'xsliash holatlarini o'zaro bog'liqlikda aks ettiruvchi zaruriy, 
muhim ahamiyatga ega, barqaror holatda takrorlanuvchi aniq va 
konkret munosabatlardir.
Tarixiy qonuniyatlar (qonunlar) aniq-um um iy, individu- 
al-boshqaruvchi, shartli (ehtimoliy) bo'ladi. U lar tarixiy jarayon- 
ni hodisalar o'rtasidagi bog'liqlik mohiyatiga asosan tushuntirib 
beradi. B.Mogilnitskiyning fikricha faqatgina sotsiologik qonuni­
yat (qonun)larning mavjudliginigina tan olish yoki e’tiro f etish 
fatalizmga va apologetika (ko‘r-ko‘rona himoya qilish, barcha- 
si oldindan belgilangan va m a’lum qonuniyatlarga asoslangan)ga 
olib keladi.
Tarixiy taraqqiyotda 
muqobillik 
m asalasining qo‘yilishi 
ma’lum bir aham iyat kasb etdi. Dastlab XX asrning 5 0 -8 0 -y il- 
larida fanda qonuniyatlarning qo'llanilishi bo‘yicha q at’iy qa- 
rashlar mavjud boMgan boMsa, 80-yillarning ikkinchi yarm i va 
90-yillarga kelib jam iyat taraqqiyotining turli ko‘rinishlari haqi­
da so‘z yuritish imkoniyati paydo boMdi. Bu vaqtda Yevropa ta- 
rixshunosligida jam iyat taraqqiyotining turli muqobil ko‘rinish- 
lari bor va ulardan birining ustunligi va jam iyatda qaror topishi 
faqat tasodifga bogMiq ekanligi e ’tiro f etilgan edi.
Biroq, taraqqiyot jarayonida turli g‘oyalar va a n ’analarn i o ‘z- 
o‘zidan qoMlash m um kin em as. Bo‘lishi m um kin boMgan har bir 
muqobil holat obyektiv real voqelikda m a’lum darajada o ‘z aso- 
siga ega boMadi. Tarixchi ularni o ‘ylab topm aydi, to'qib chiqar- 
maydi, balki haqiqiy, real voqelikdan qidiradi. Jam iyat qara- 
m a-qarshiliklardan, xilm a-xilliklardan iborat boMib, unda turli 
g'oyalar, bir-biriga bilan raqobatlashuvchi va kurashuvchi si­
yosiy partiyalar, ijtimoiy va iqtisodiy tizim lar faoliyat ko‘rsa- 
tadi. Tarixchi o ‘z tadqiqotlari jarayonida q aram a-q arshilik lar 
va m uqobilliklardan nim a uchun aynan bitta m uqobillik ustun- 
I'kka erishdi yoki g'alaba qozondi, degan holatni o ‘rganishi va
161

---

aniqlashi kerak bo‘ladi. Q onuniyat an a shu tarixiy imkoniyat. 
dan foydalana olgan qaram a-q arsh ilik natijasi sifatida namoyon 
bo'ladi. Tarixchi esa an a shu im koniyatlardan qanday foydala- 
nilganligi va u qanday natijalarga yoki oqibatlarga olib kelgan- 
ligini o'rganadi. A ksariyat hollarda voqelik sodir bo'layotgan 
holatda u ning natijalari yoki oqibatlarini zam ondoshlari payqa- 
masligi m u m kin , tarixchi esa ana shu holatlarning u yoki bu 
jih a tla rin i tarixiy xulosalash orqali m a’lum m a’noda oldindan 
♦ko'ra olishi» kerak.
Shuni alohida ta ’kidlab o'tish kerakki, biror-bir muqobil- 
likning jam iyatdagi ustunligi qonuniyatlarning am al qilishini 
inkor qilmaydi, chunki subyektiv om illarning faoliyati obyektiv 
shart-sharoitlar bilan cheklangan bo'ladi yoki boshqacha aytgan- 
da m uqobillik h ar doim bo'lishi m um kin. Biroq bu holatning 
inkor qilinishi obyektiv tarix haqidagi tasavvurlarni kamaytira- 
di va fatalizm ga ham da m avhum likka olib keladi. A lbatta muqo- 
billikni yo'q joyda ham m a’lum m a’noda ko'rish m um kin, biroq 
bu tarixchining tafakkuri, tarixiy jarayonlarga obyektiv ravishda 
yondasha olishi va tarixiy bilim lariga bog'liqdir.
Y uqorida ko'rib chiqilgan tarix fanining m axsus qonuni- 
yatlari haqidagi fikrlarga xulosa sifatida aytib o 'tish kerakki, 
ko'pgina yevropalik faylasuflar to m onidan bu m asalaga umu- 
m an m uam m o sifatida m unosabatda b o 'lin m ag an , ch unki ular 
ta rix fanidagi qo nu n iy atlar (qonunlar)ning m avjudligini inkor 
q ilg an lar va u n in g bilish im koniyatlarini yetarli baholam agan- 
lar. U la rn in g fikricha, tarixchi sotsiologik qonuniyatlardan foy- 
d alan yaptim i, dem ak tarix ham «sotsiologiyalashtirilm oqda* 
(ijtim oiylashtirilm oqda), o'tm ish d ag i tarixiy jaray o n lar va hodi­
salar haqidagi an iq va konkret tarixiy yondashuvlar esa yo'qqa 
ch iqariladi.
U m um an bu fikrlardan ko'rinadiki, tarix fanining