Metodologiyasi

T A R IX IY Q O N U N IY A T VA TA R IX IY
Z A M O N KATEG ORIYALAR1
Tarixiy qonuniyat. 
Tarixiy rivojlanishda muqobillik. Tari­
xiy zamon kategoriyalari. 0 ‘tmishni to‘!dirishning xilma-xilligi va
xronologik jadvallarning tuzilishi, subyektivligi. Tarixiy rivojlanish
davrlari.
Tarix fani qonuniyatlarni shakllantiradim i yoki individual, 
yakka holdagi, takrorlanm as tarixiy jarayonlarni tavsiflash bilan 
cheklanadim i? Bu 
tarixiy bilishning eng asosiy muammolari- 
dan biri sifatida tarixchilar tom onidan e ’tirof etilgan masala- 
lardan biridir.
Agar tarix fan bo‘lsa, u holda jarayonlam ing mohiyatiga ki- 
rib borgan holda ularning obyektiv qonuniyatlarga asoslanganlik 
o'rtasidagi o‘zaro bog'liqlikni ko'rsatib bera olishi kerak. Ayni vaqt­
da tarixiy bilish jarayonining murakkabligini hisobga olgan hol­
da ko‘pgina faylasuflar tarixiy jarayonlam ing tasodifiy ekanligiga 
urg‘u beradilar va qonunlarni ochish vazifasini sotsiologlarga yuk- 
ladilar. Bu vazifaning hal etilishi va o‘z yechimini topishi tarixdagi 
zaruriyatlar va tasodiflar haqidagi savollarga javob topishga im- 
kon beradi. Fatalistlarning ta’kidlashicha, tarix o‘zining avvaldan 
m a’lum y olida davom etib kelaveradi, unda ham m a narsa qonuniy 
va zaruriy, inson esa shiddat bilan sodir bo‘layotgan bu jarayon- 
da mayda va arzim as payrahadir (ya’ni inson tarixiy jarayonning 
sodir boMishida hech qanday rol o ‘ynamaydi va unga ta’sir ko'rsa- 
ta olmaydi) deb hisoblaydilar. Volyuntaristlar esa aksincha. inson 
tarixni ijod qiluvchi, uni shakllantiruvchi omil deb bilib, inson bu 
jarayonda o'ziga zarur va o ‘zi hohlagan jam iyatni barpo eta olishi 
m um kin deb hisoblaydilar. Bundan ko'rinadiki, bu masala akade- 
mik fan doirasidan chetga chiqib ketmoqda va ayni vaqtda insoni- 
yatni o'ylantiradigan eng dolzarb savollarni o'rtaga tashlamoqda.
Tarixiy jarayonlarni qonuniyatlashtirish g'oyasi yangi zamondagi 
m ushohadalarni yuzaga keltirib, m a’rifatparvarlar tomonidan o'rta 
asrlardagi ilohiyatchilik, tarixning yoki inson taqdirining «avvaldan
1S8

---

b qo'vilishi* g‘oyasini inkor qildi. Bu yondashuv natijasida 
^ 
dunyoviy xarakter berilib, ratsionalistik yondashuv, ya’ni har 
^ " d a v tarixiy jarayonni aql-idrok, mulohazakorlik va ilmiylikka 
asoslangan holda tushunish va talqin qilish qaror toptirildi.
P o z itiv is tla r
jam iyatning taraqqiyot qonunini turlicha talqin 
q ild ila r : 
goh ularni tabiat qonunlari bilan aynan o ‘xshash deb o‘z 
fikrlarini ilgari sursalar, goh inson axloqiy taraqqiyotining asosiy 
qonuniyati deb tushuntirdilar.
XX 
asr boshlarida nem is tarixchisi E.Meyer shu vaqtgacha 
(ya’ni XX asr boshlarigacha) hech bir tarixchiga tarix sohasida 
biron-bir qonuniyatni ochganligi va kashf etganligi nasib etm a-