Metodologiyasi

А.В.Полетаев. «История и время». 1997.
163

---

va xronologik jadvalga kiritish ko‘p hollarda subyektiv 
xususi-
yatga ega bo'ladi. Ayrim hollarda m anbalarning mavjud emasligj 
yoki yelishmasligi va m ustahkam emasligi sababli vaqtni dalillar 
(faktlar) bilan boyitish yoki m ustahkam lashning im koni bo‘lmay 
qoladi. Ayrim hollarda esa vaqtni tanlash va to‘ldirish holatlari 
m afkuraviy om illarga ham bog'liq bo'lib qoladi. Ba'zan esa keng 
tarqalgan ijtimoiy nazariyalar (sotsiologik nazariyalar - ziddi- 
yatlar, m odernizatsiyalar, hokim iyat-hukm ronlik) ham vaqtni 
to'ldirish va xronologik tizim ga solishga ta ’sir ko'rsatadi. Shu 
tariqa tarixchi tarixiy tadqiqotlar jarayonida tarixiy voqealarni va 
hodisalarni vaqt bo'yicha, qism larga bo'lgan holda, turli nuqtayi 
n azarlarni tah lil qilgan holda am alga oshirishiga to'g'ri keladi. 
Turli tarixiy davrlar, geografik m in taqalar va hududlar tarixini 
o'rganishdagi tartibsizlik, tarqoqlik, tengsizlik, xilm a-xillik tari­
xiy vaqt tushunchasidagi «oq dog'lar»ga aylanadi.
Y uqoridagi m u allifla rn in g fik richa tarixchi «vaqt bilan ish- 
laydi*. B unda u yashab turgan zam on (davr, vaqt)dan kelib 
ch iq qan holda, ta rix ch in in g qanday ijtim oiy guruhga m ansub- 
ligi (professional yoki siyosiy) kabi o m illar ta ’sirida «vaqt bilan 
ishlash»i, q o 'yiladigan vazifalar - ya’ni haqiqatni izlash, yosh- 
larn i tarbiyalash, u yoki bu siyosiy tizim yoki siyosiy yo'na- 
iish n in g tarixiy asoslarini aniqlash va asoslab berish kabi 
jaray o n lard a «vaqt bilan ishlash*i, shuningdek eng asosiysi, ta ­
rix ch in in g o 'z m eh n ati, o 'z tadqiqoti va uning natijalariga qan- 
ch alik jiddiy m unosabatda bo'lishi nuqtayi nazaridan «vaqt bi­
lan ishlash*i m um kin.
Tarixchilar tom onidan vaqt va uning jihatlari haqida bildiril- 
gan fikrlar unchalik ham ko'p emas. Biroq bular orasida fran- 
suz tarixchisi F.Brodelning «tarixiy vaqtning turli o'lchamlari* 
tushunchasi alohida e’tiborni tortadi. U diqqat-e’tiborni «tarixiy 
jarayonlarning arxitekturasi* deb nom langan tizim ga qaratadi. 
Bunda m u allif bu tizim ni xayoliy, o'ylab chiqarilgan konstruk- 
siyaga (tuzilishga), real (barqaror, sekin o'zgaruvchan) voqelikni 
esa m ustahkam konstruksiya (tuzilish)ga qiyoslaydi.
164

---

P Brodel vaqtning uchta «qatlami*ni ajratib ko'rsatdi. Bu qat-
larning eng quyidagi asosiy elementlari inson, ycr va koinot 
b^lgan ijtimoiy hayot qavatida barqaror tuzilish mavjudligi, b u n ­
da vaqt «juda sekin* o ‘tishi, tabiat va jam iyat o‘rtasidagi m unosa­
batlar 
y u z y illa r
davomida asta-sekinlik bilan o‘zgarib borishi bi­
lan 
x u s u s iy a tla n a d i 
va «uzoq vaqt* hisoblanadi. Ikkinchi «qavat* 
iqtisodiy va ijtimoiy voqelik bo'lib, davrlar takrorlanuvchi xususi- 
yatga ega (siklik xarakter), ular orasidagi vaqt masofasi qisqadir. 
Uchinchi «qavat» sifatida m uallif siyosiy voqealarning xronologi- 
ya bilan aniqlanishini ko'rsatadi1.
F.Brodelning «uzoq davom etuvchi vaqt* tushunchasi tarixchi­
ga «voqealar ichidan* chiqib, jarayonlarga boshqacha ko‘z bilan 
qarash im konini beradi. U ning bu fikrlari keyinchalik Le Rua 
Ladyuri tom onidan ham davom ettirildi.
Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish kerakki, tarixchi ham - 
ma vaqt yangi yondashuvlar va g‘oyalarni qoMlashga ehtiyot- 
korlik bilan m unosabatda boMishi, yangi va sogMom fikrlarni 
qoMlab-quvvatlashi, biroq ayni vaqtda ularning im koniyatlarini 
obyektiv ravishda aniqlab olishi va tadqiqotlar jarayonida eng 
samarali va eng to‘g‘ri yondashuvlardan foydalanishi m aqsad- 
ga muvofiqdir.