Metodologiyasi


Qarang: Ilhomov Z.A. Tarix fani metodologiyasi. - Т.. 2013



Download 6,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet117/270
Sana14.04.2022
Hajmi6,88 Mb.
#549663
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   ...   270
Bog'liq
Tarix fani metodologiyasi

1 Qarang: Ilhomov Z.A. Tarix fani metodologiyasi. - Т.. 2013.


Tarixiy faktlam i aniqlash, ularni talqin qilish tarixga oid tad-
otlarning m uhim vazifasidir. Tarixchi nafaqat professional 
^ahoratea ega bo'lishi, shu bilan birga tarixiy faktlarni aniqlash, 
tahlil va'talqin qilishda o 'zin ing obyektiv qarashlariga ham ega 
bo'lishi kerak.
Tarixni o'rganishda en g birlam chi m anba sifatida tarix yoki
tarixiy jarayonning o 'z in i asosiy o'ringa q o'yish , yozm a m a n ­
balar, m oddiy m anbalardan foydalanish jarayonida u n in g m o h i­
yatini och ib berishda, ularga baho berishda yoki talqin q ilish da
esa ularning o'ziga xos subyektiv xususiyatlarini va ayni vaqtda
tadqiqotchi tom onid an subyektivlikka yo'l q o'yilish i m u m k in li-
gini hisobga olish m aqsadga muvofiqdir.
Manbalar m ualliflari tom onidan tarixiy jarayonlarni tavsif- 
lashda ko'proq um um iylik asosiy o 'rin tutadi. Voqealarning ke­
lib chiqishi, jarayonlarning sodir bo'lishi, natijalari va oqibat- 
lari hamda ular bilan bog'liq qator m a’lum otlar keltiriladi. Bir 
muallif ma’lum bir tarixiy jarayon, voqea, davlat yoki boshqa- 
lar haqida m a’lum otlar keltirgan vaqtda o'z qarashlari va tafak- 
kuri, tarixiy jarayonni qay tarzda ko'ra olishiga asoslangan holda 
tarixiy faktlarni tizim lilik asosida shakllantiradi va tarixiy m an- 
bani yaratadi. Shuning uchun ayni bir davr, davlat yoki voqealar 
haqida yozilgan bir qancha m anbalar va ularning m ualliflari to ­
monidan yaratilgan asarlarda umumiylik mavjud bo'lsada, ayni 
vaqtda voqealarning turlicha talqinini kuzatish m um kin. Shu­
ningdek, bir tarixiy jarayon tavsifi keltirilgan, biroq turli davr- 
larda yaratilgan tarixiy m anbalarda ham shunday holatni kuza­
tish mumkin. Biroq keyingi davrlarda yaratilgan manbalardagi 
ustunlik jihati ham mavjudki, ular o'zlaridan avvalgi m ualliflar 
tomonidan yaratilgan m anbalardagi m a’lum otlarni tahlil qilib, 
umumlashtirib, m a’lum m a’noda tadqiqotni amalga oshiradilar. 
Shunday ekan, m anbalarning tarixni o'rganishda eng asosiy o 'rin 
tutishini e’tirof etgan holda aytish m um kinki, har qanday m an- 
bada umumiy tarixiy jarayonning u yoki bu holatlari e’tibordan 
chetda qoladi va har qanday manba o'ziga xos tarzda subyektivlik


kasb etadi. A lbatta bunda m anbalardagi m a’lum otlarning bir-bi 
rini toMdirib kelishi m uhim omildir. Aytaylik, qadimgi M isr Y;_ 
toy yoki o‘rla asrlar Yevropa davlatlaririagi hukm dorlar huzurW 
gi yilnom achilar ko'proq sarov bilan bog‘!iq siyosiy jarayouiarni 
yoritish vaqtida xalqning um um iy iqtisodiy. nwrfanjv ijti— 
m anaviy hayoti bilan bog‘liq m a’lum otlarni asosiy e ’tibordan 
chetda qoldirgan bo'lsalar, turli ijtimoiy toifaga mansub tarix­
ch ilar tom onidan yaratilgan asarlarda esa saroy hayotiga, dav­
lat tuzilishi va boshqaruvidagi jih atlar um um lashtirilgan. Bun- 
day xilm a-xillikni ayniqsa antik davr m ualliflari asarlarida yaqqol 
kuzatish m um kin. D em ak, m anbalar m a’lum m a’noda subyektiv- 
lik xususiyatida bo‘lib, ular orqali tarixiy jarayonlarni to‘laqon- 
li tavsiflash im koniyati m a’lum m a’noda cheklangan yoki bosh- 
qacha aytganda, tarixchining tadqiqot jarayonidagi imkoniyat 
m anbalardagi m a’lum otlarga bevosita bog‘liq ekan, manbalar- 
da tavsiflangan tarixiy jarayonlar va ularning tavsiflanmagan ji- 
hatlarini aniqlash ham da o ‘rganishda tarixiylik va obyektivlik 
nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda ilmiy jihatdan mantiqiy 
izchillik asosida yondashuv m uhim o ‘rin tutadi.
Tarixning turli davrlarida yaratilgan moddiy manbalar ham ta­
rixiy davr va tarixiy jarayonlam ing umumiy holatiga ko‘ra hududiy 
va davriy jihatdan m a’lum darajada subyektiv xususiylikka egadir. 
M a’lum bir moddiy manba umumiy holat va jarayonning m a’lum 
bir qismini yoritish, sharhlash yoki tavsiflash imkonini beradi. Bu 
orqali um um iy tarixiy jarayonlam ing m a’lum bir qismi, misol uchun 
me’morchilik ishlari haqida, yoki sopol parchasi yoki buyumlar ij­
timoiy hayotning m a’lum bir qismi haqida tasavvur qilish imkonini 
beradi. Bunda umumiy tarixiy jarayonlar m a’lum m a’noda e’tibor­
dan chetda qolishi yoki boshqacha aytganda, ayni bir manba bu 
haqda to‘la tasavvur hosil qilish imkoniyatini bermasligi mumkin.
Tarixchi uchun ana shu davr tarixiy jarayonlari, iqtisodiy ja ­
rayonlar, jam iyatning m a’naviy taraqqiyoti va m adaniy holati ha­
qida mantiqiy fikr yuritish orqali bilim larini kengaytirish muhim
aham iyat kasb etadi.
152


Har qanday tadqiqotning asosida eng avvalo birlamchi m an- 
.-,riynine o'zi, ya’ni ana shu tarix jarayonlari sodir boMgan 
Qt 
j a r a y o n
iarm yuzaga kcliirgaii tarixiy ^haroit va hududiy 
ornillar bo'lishi kerak. B unda tarixiy davraing va hududning si- 
osiy va iqusodiy holati, jam iyat rnn’npviy hayntinine asosiv ii- 
hatlari muhim aham iyat kasb etadi. Bu esa tarixchidan tegishli 
davr tarixiy jarayonlarini chuqur bilishni, shu davrga oid m an ­
balar va dalillarni tadqiqotga jalb etish va ulardan foydalanishda 
va ayni vaqtda ularga nisbatan mantiqiy fikrlay olishi mahoratiga 
ega bo'lish talab etiladi.
To‘g‘ri, bunda ayrim tarixchilar tom onidan tadqiqot jarayonida 
bunday yo'l tutilishi subyektivlikka olib keladi, degan fikr bildiri- 
lishi tabiiy. Biroq bundagi ustuvor mohiyat tarixchining subyek- 
tiv 
jihatdan o'z fikrini va xulosasini tarixiy jarayonga yoki uning 
mazmun-mohiyatiga singdirishi em as, balki tarixiy jarayondan 
kelib chiqqan holda mavjud voqelikni mantiqiy fikrlab, tarixiy 
jarayonlarni va voqealarni tasavvur qilish orqali manbalardagi 
ma’lumotlarga tayanib, ilmiylikka asoslangan mantiqiy xulosani 
bera olishdir.
Tarixchi tomonidan tadqiqot davomida manbalardagi m a’lu- 
motlarni aniqlab, ularni umumiy tarixiy jarayonlarni aniqlashda va 
tavsiflashda faqatgina faktlarning o'ziga emas, balki shu bilan bir 
qatorda tarixiy jarayonlarning yuz berishidagi mantiqiy izchillikdan 
kelib chiqqan holdagi ilmiy yondashuv umumiy ilmiy xulosalarning 
mantiqiy jihatdan to'laqonli bo'lishidagi muhim omildir.
Tarixiy jarayonlarning tadqiqi asnosida m anbalar asosiy o 'rin
tutsada, ulardagi m a’lum otlarni aynan qanday bo'lsa shunday- 
ligicha emas, balki tarixiy jarayonlarning um um iy holatidan 
mantiqiylikka asoslangan holda ilmiy xulosalarni tanlab olish 
maqsadga muvofiqdir. Ilm iy adabiyotlarda ta ’kidlab o'tilganidek, 
•aktlarsiz, dalillarsiz tarix yo'q. Tarixchi tadqiqot m azm uni va 
mohiyatidan kelib chiqqan holda yozma va moddiy m anbalarni, 
ulardagi m a’lumotlar, ya’ni faktlar va dalillarni tanlash asnosi­
da ularni saralaydi, ularni sharhlash orqali «jonlantiradi*, o'zi-
153


n in g ilm iy nuqtayi nazardan tasavvuri, tavsifi va sharhlari orqa- 
ii ilm iy tizim ga kiritadi va m a’lum bir tarixiy 
jarayonning 
bir 
qism ini yorita oladi. Bunda birinchidan, tarixiy 
m anbalarning 
tah lili orqali undagi m a’lum otlar, faktlar orqali 

Download 6,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   ...   270




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish