Metodologiyasi

Истори
я
исторического знания. С. 208.
149

---

T arixiy-ilm iy dalillar (faktlar). 
Bunday dalillar (faktlar) tarix 
ch in ing o ‘zi tom onidan shakllantiriladi. Biroq bu dalillar (faktlar) 
tarixiy m anbadan alohida ajratib olingan dalil (fakt)ning o'zigina 
boMib qolm asdan, M .Bargning fikricha ular «mohiyatan tizim- 
lashtirilgan*, ya’ni tarixiy nazariyaning mahsuli sifatida shakl- 
lantirilgan dalillardir. A niqlangan dalillar (faktlar)ning majmuyi 
yoki jam lanm asi qo‘yilgan m uam m oning yechim ini topishda 
va
aniqlashda aniq va ravshan ifodalangan bo‘lishi lozim. D alil­
lar (faktlar)ning aniqligini ta ’minlovchi asosiy tam oyillardan 
bi­
ri dalilar (faktlar)ning tizim liligidir. Bunda dalillar (faktlar)ning 
nafaqat jam lanm asi, balki ularning o ‘zaro bog'liqligi m azm unan 
yaxlitligi jihatidan tizim liligi m uhim aham iyat kasb etadi. Tarixiy 
m anbalardagi m a’lum otlarning yetishmasligi va bo‘shliqlarni esa 
mavhum m a’nodagi nazariy tahlil to ld irish i m um kin.
Shu o 'rin d a ta k lif etilayotgan boshqa bir fikr ilgari suriladiki, 
bu ham bo‘lsa tarixiy m anbalar va dalil interpertatsiyasida manti- 
qiylik nazariyasidir, quyida shu haqda so‘z yuritiladi1.
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro‘y 
berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq 
etishda h ar tom onlam a tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga 
chiqishida katta omil sanaladi. Turli davrlarda yaratilgan tarixiy 
ilm iy asarlarda m ualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yon- 
dashuvlari fikrlar va xulosalarning ham turlicha bo‘lishiga olib 
kelgan. U larni ilmiy jih atd an chuqur tahlil qilish va tarixiylik, il- 
m iylik va xolislikka asoslanilgan eng to ‘g‘ri xulosalarni chiqarish 
tarixchi mutaxassislar oldida turgan m uhim vazifalardan sanaladi.
Bugungi kunda tarix fani metodologiyasida mavjud bo'lgan 
tarixiy dalil va uning interpretatsiyasi tushunchasi tarixiy dalillar, 
yozm a va m oddiy m anbalardagi m a’lum otlar va o'ziga xos jihat- 
larni tahlil qilgan holda tarixiy jarayon va voqelarni tahlil qilish, 
ular yuzasidan ilmiy xulosalar berishda aniq dallilarga asoslani- 
lishini ko'/.da tutadi.