Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

larda biri 
ikkinchisini to ‘ldirib. m ukam m allashtirib kelsa, boshqa 
holatlarda tarixiy haqiqatni anglashda eng maqbul yo‘l va uslubni 
tanlab olish im koniyatini ta ’minlaydi.
Bunday nazariyalar va tarixni o ‘rganishga bo ig an turli yon­
dashuvlar va uslublar ko‘pchilikni tashkil qilib, ular turli davrlar- 
da shakllangan va bugungi kunda ham yangi-yangi yondashuvlar 
shakllanmoqda.
Umuman olganda, tarixiy tafakkur va tarix falsafasini shakl- 
lantirish, uni o'rganish va tadqiq qilishida turli-tum an, bir-biri- 
ni inkor qiluvchi, rad qiladigan g'oyalar va yondashuvlar mavjud 
va bugungi kunda ham yangi shakllar, g‘oyalar va oqim lar paydo 
bo'lmoqda. Yuqorida aytilganidek, tarix falsafasi, ya’ni m etodo- 
logiyasining inson faoliyati bilan bog‘liqligini nazarga oladigan 
bo'lsak, bu jarayon, ya’ni tarixiy tafakkurning shakllanishi va 
tarix falsafasini anglash jarayoni inson faoliyati bilan bog'langan 
holda hali yana uzoq vaqtlar davom etishi tabiiy holdir.
G ‘arb tarixchiligi va tarix falsafasida murakkab jarayonlar d a­
vom etmoqda ekan, sharq tarixnavisligi va sharqona tarix fal- 
safasining mazmuni ham barchani qiziqtirishi tabiiy. Sharq ta ­
rixnavisligi yoki sharq tarixchilik falsafasi bugungi kungacha 
tarixchilar tom onidan maxsus o ‘rganilm agan eng m uhim il­
miy m uammolardan biri bo'lib qolm oqda. G archi tarixchilar va 
ularning tarix asarlari m anbashunoslik nuqtayi nazaridan tad ­
qiq etilgan va tahlil qilingan bo‘lsada, biroq bu tadqiqotlardan 
sharq tarixnavisligining falsafiy asoslari, tarixiy hodisalarni yori- 
tishdagi biror-bir yo‘nalish yoki yondashuvlarning nazariy asos­
lari borasidagi fikrlarni uchratish mushkul. Bu m a’lum otlarni 
biz faqatgina m anbalarni m azm unan, davriy, ijtimoiy va bosh­
qa xususiyatlariga asoslangan holda maxsus tadqiq qilish orqali 
ЯО lga kiritishim iz m um kin.
Eng avvalo aytib o‘tish joizki, Sharqda tarix falsafasi yoki 
metodologiyasi va uning yo‘nalishlari ham da turlari va tiplari 
g arbdagidek tarzda chuqur va turli qarashlar asosida «shakllan-
73

---

tirilgan* emas. Aynan an a shu holatning o‘zi ham sharq tarix- 
navisligining o'ziga xosligini belgilab beradi.
Biroq ayni vaqtda insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini umumiy 
yaxlit hodisa sifatida olganda Sharq va G ‘arb va uning tarixnavis- 
ligini ham bir-biridan alohida ko‘rsatib boMmaydi. Bu holatda 
ham h ar ikki yo‘nalishdagi tarixnavislik bir-birini to'ldirib keladi 
va tarixni m ukam m al anglashni ta'm inlaydi.
Tarixdan m a’lum ki, sharq sivilizatsiyalari boshqa m intaqa- 
lardan ancha avvalroq (Q adim gi M isrning sharqona xususiyatla- 
rini hisobga olsak) shakllangan. Iqtisodiy, ijtimoiy, m adaniy ta­
raqqiyot jarayonlari ham avval sharqda shakllanib, o‘z davriga 
xos ravishda m ukam m allashib, boshqa hududlarga, eng avvalo 
g‘arb — Yevropaga tarqalgan yoki taraqqiyotga ta’sir o'tkazgan. 
0 ‘z-o ‘zidan tarixnavislik va tarixiy tafakkur ham aynan sharqda 
shakllangan. Ayni vaqtda Sitseron tom onidan ilk bor «tarixning 
otasi* deya nom berilgan G erodotning tarix fani oldidagi xizmat- 
larini e’tiro f etgan holda aytish o‘rinliki, tarixga m unosabat va 
tarixiy jarayonlarni yoritish, tavsiflash va tushuntirib berish ham 
aynan Sharqda shakllanganki, bu eng avvalo «Avesto* kitobida 
yaqqol nam oyon bo‘ladi.
«Avesto» — ja h o n m ad aniyatining, jum lad an, M arkaziy O si­
yo xalqlari ta rix in in g qadim gi noyob yodgorligidir. Zardushtiy- 
lik e ’tiqodiga am al qiluvchilarning m uqaddas kitobi sifatida 
Yagona Tangriga top inish shu ta ’lim otdan boshlangan. Bu kitob 
tarkibi, ifoda uslubi va tim so llar tizim i bilan adabiy m anbalar- 
ga yaqin turadi. «Avesto*da tilga olingan joy nom lari (Varaxsha, 
V axsh)dan kelib chiqib, u n in g A m udaryo sohillarida yaratilgani 
aniqlangan. Shu asosda u n in g vatani Xorazmdir, degan qarash 
mavjud.
■«Eng m o‘tabar, qadim gi qo‘lyozmamiz «Avesto»ning yaratil- 
ganiga 3000 yil bo'lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqad- 
dam ikki daryo oralig‘ida, m ana shu zam inda um rguzaronlik qil- 
gan ajdodlarim izning biz avlodlariga qoldirgan m a’naviy, tarixiy 
merosidir. «Avesto* ayni zam onda bu qadim oMkada buyuk dav-
74

---

iat buyuk m a’naviyat, buyuk m adaniyat boMganidan guvohlik