Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Tarix falsafasining nazariy asoslari. 200-b.
56

---

o‘tadi. Abulg'oziyning tarixga bo'lgan m unosabatidan kelib chi- 
qib anglash m um kinki, tarix bu m am lakatning siyosiy mavjudli- 
gi, uning turli vaqtlarda turli taraqqiyot darajasiga yetganligi yoki 
inqirozga uchraganligi, uning siyosiy va iqtisodiy hayoti va ayni 
vaqtda xalqlar va ularning kelib chiqishi, m illat sifatida shakl- 
lanib borishi va qadriyatlarini yoritib berishi lozim bo'lgan fan 
ekanligini anglash m um kin.
O 'rta Osiyo tarix ch ilarin in g ta rix n i yoritishdagi, tavsiflash va 
talqin qilishdagi obyektivlik va xolislik a n ’analari keyingi asrlar- 
da ham davom ettirildi. X IX asr ikkinchi yarm i — XX asr bosh- 
larida yashab ijod qilgan M uham m ad Y usuf Bayoniy «Shajarai 
Xorazmshoxiy* asarini yozishda tarix va uni tavsiflashga alo h i­
da e’tibor qaratadi va tarix n i haqqoniy, obyektiv ravishda yo- 
zish shartligini uqtiradi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. 
Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etm asdan, bo'lgan vo- 
qealarni rostlik bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan ba- 
yon etm asa, uning so'zlari hech bir odam ga m a’qul bo'lm aydi»1.
XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida yashab ijod qil­
gan farg'onalik tarixchi Is’hoqxon Junaydulloxo'ja o'g'li Ibrat 
To'raqo'rg'oniy insonlarni o'z o 'tm ish i va ajdodlari, yashab tu r­
gan vatani va uning o'tm ishini bilishi zarurligini alohida ta ’kidlab 
o'tadi va tarixni o'rganishga d a’vat etadi: «....inson ancha-m un- 
cha baqadri ilmi bashariyat tavorixdan bilmak labudda o'lm oqi 
ma’lumdir. Loaqal kishi o'z m uvattin yerini bilm ak zaruriyotdan- 
dur. Bilmasa, tafosir va ahodislarda va tavorixlarda mubayyindur- 
ki, ko'rmak va bilmak ilm dandur*2.
Ibrat tarix fani sifatida garchi o'zining «Tarixi Farg'ona» asari- 
da ko'pgina tarixiy jarayonlarni va ularning tavsifini, shaxslar 
faoliyati va ularning tarixiy jarayonlardagi ishtiroki va boshqa shu 
kabi bir qator holatlarni bayon etib bergan bo'lsada, inson jam iyat 
taraqqiyoti va uning tarixidan xabardor bo'lishi, hech bo'lm agan-