Metallurgiya

oksidlovchi kuydirishdir.
Oksidlovchi kuydirish 
quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi: 
- metall oksidlarini maksimal darajada oksid ko‘rinishga o‘tqazish 
(kuyindida sulfid ko‘rinishda oltingugurtning miqdori minimal bo‘lishi kerak); 
- kuyindida 3-4% sulfat ko‘rinishdagi oltingugurtni saqlash; 
- sulfat kislotaga erimaydigan rux ferritlarini kam miqdorda hosil qilish; 
- kam miqdorda rux va qo‘rg‘oshin siliktalarini hosil bo‘lishini ta’minlash; 
- kuydirilgan mahsulotni katta reaksion yuzali mayin kukun holida olish.
Hozirgi kunda dunyoda rux ishlab chiqarishning amaliyotida, sulfidli rux 
boyitmalarini oksidlovchi kuydirish jarayonini asosan “qaynar qatlamli pechlarda” 
olib borishadi. Kuydirish jarayoni 950–980 °C da olib boriladi. Hosil bo‘lgan 
kuyindida ruxning 88-92% eruvchan ko‘rinishda bo‘ladi. 
Oksidlovchi kuydirish natijasida hosil bo‘lgan kuyindi sulfat kislota 
eritmalari bilan tanlab eritiladi. 
Rux kuyindisini tanlab eritish jarayonining asosiy maqsadi, rux va bir qator 
qimmatbaho moddalarni maksimal ravishda eritmaga o‘tqazish va minimal 
ravishda, keyingi bosqichda ruxni ajratib olishga salbiy ta’sir etuvchi moddalarni, 
eritmaga minimal ravishda o‘tishini ta’minlash.
Rux kuyindisi, sulfat kislota konsentratsiyasi 120–140 g/l bo‘lgan 
suyultirilgan eritmalarda, 65–70 °C da tanlab eritiladi. Amaliyotda tanlab eritishni 
elektroliz jarayonida hosil bo‘lgan ishlatilgan elektrolit bilan olib borishadi. 
Tanlab eritish jarayoni natijasida olingan eritma, ko‘p miqdorda 
ko‘shimchalarni saqlaydi. Tanlab eritishda rux bilan birga eritmaga mis, kadmiy, 
kobalt, nikel, marg‘imush, surma, temir, indiy, germaniy va b. moddalar o‘tadi. Bu 
eritmadan elektroliz usuli bilan ruxni ajratib olish mumkin emas, shu sababadn 
eritmalar elektrolizdan oldin qo‘shimchalardan tozlanadi.

---

51 
Eritmalardan qo‘shimchalarni yo‘qotish, elektroliz talablaridan kelib 
chiqadi. Rux sulfat eritmasining sifati, elektroliz jarayonida elektr energiya sarfiga, 
katod ruxning sifatiga va umumiy elektroliz sexining texnika-iqtisodiy 
qo‘rsatgichlariga ta’sir etadi. Shunindek rux sulfat eritmasining tarkibidagi ayrim 
qo‘shimchalar (kadmiy, indiy, talliy, mis) ham qimmatbaho moddalardir va ularni 
ajratib olish alohida ahamiyatga ega.
Rux sulfat eritmasida qo‘shimchalarni ajratib olish uchun turli usullardan 
foydalaniladi: 
-
gidrolitik tozalash; 
-
sementatsion tozalash; 
-
kimyoviy tozalash; 
-
elektrolitik tozalash. 
Tanlab eritish va eritmalarni qo‘shimchalardan tozalash jarayonlarini 
amalga oshirish uchun quyidagi gidrometallurgik dastgohlardan foydalaniladi: 
agitatorlar, pachuklar, quyuqlashtirgichlar va turli konstruksiyadagi filtrlar. 
Tozalangan rux sulfat eritmalaridan, rux tayyor mahsulot ko‘rinishda 
elektroliz usulida olinadi. Jarayonni amalga oshirish uchun elektroliz vannalarga 
o‘rnatilgan elektrodlarga (katod va anod) doimiy tok ulanadi. Katod alyuminiydan, 
anod qo‘rg‘oshindan yasalgan.
Elektroliz jarayonida katodda rux ionlari Zn
2+
metallik holatgacha 
tiklanadi: Zn
2+
+ 2
e 
→ Zn
0
. 
Anodda esa, elektr energiya suvni parchalash va gazsimon kislorodni hosil 
qilishga sarflanadi: H
2
O – 2
e 
→ 0,5O
2
+ 2H
+
. 
Elektroliz jarayoni temirbetondan yasalgan va ichki qismi kislotaga 
bardosh beradigan materiallar (qorg‘oshin listlari, polixlorvinil, viniplast) bilan 
qoplangan vannalarda olib boriladi. 
Tanlab eritish jarayonining qattiq mahsuloti – rux keki. Kekga bo‘sh 
poroda komponentlari, qo‘rg‘oshin, nodir metallar, noyob metallarning ayrim 
qismi o‘tadi, shunindek kekda sulfid va ferrit ko‘rinishdagi rux mavjud. Kekning 
chiqishi (hosil bo‘lish miqdori) qayta ishlanayotgshan kuyindining 20-30% tashkil 
etadi. Kek quyidagi kimyoviy tarkibga ega, %: 16–22 Zn; 2–5 Pb; 1–3 Cu; 0,1–0,3 
Cd; shunindek In, Te, Tl, Ga, Ag, Au. Rux keklari tarkibidan rux va boshqa 
qimmatbaho moddalarni ajratib olish uchun gidrometallurgik va pirometallurgik 
usullarda qayta ishlanadi. 
O‘zbekistonda Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining rux zavodida keklar 
pirometallurgik usulda qayta ishlanadi. 
Rux keklarini pirometallurgik usulda qayta ishlashning eng keng tarqalgan 
ko‘rinishi bu