Metallurgiya

13-Ma’ruza. RUX ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI 
TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR 
Reja:
1.
Rux saqlovchi xom ashyolarning qayta ishlashning zamonaviy ahvoli. 
2.
Rux saqlovchi xom ashyoni pirometallurgik qayta ishlash.
3.
Rux saqlovchi xom ashyoni gidrometallurgik qayta ishlash. 
Ruxni boyitmalardan ajratib olish uchun ikkita usuldan foydalaniladi: 
pirometallurgik (distillyasion) va gidrometallurgik (elektrolitik). 
Tarixiy birinchi bo‘lib pirometallurgik usul paydo bo‘lgan. Rux 
boyitmalarini pirometallurgik usulda qayta ishlashning texnologik sxemasi 13.1-
rasmda ko‘rsatilgan. Pirometallurgik usulning texnologiyasi va qo‘llaniladigan 
dastgohlari, ruxni oksid birikmalaridan tiklash imkoniyati mavjudligi bilan bog‘liq.
Rux oksidini uglerod va SO bilan metallik holtagacha tiklash 1000 – 1000 °C olib 
boriladi, buning natijasida hosil bo‘ladigan ruxning qaynash harorati 906 ° C. 
Tiklanish reaksiyalari gazsimon rux hosil bo‘lishi va uni uchishi 
(distillyasiyasi) bilan boradi. 
ZnO + C = Zn
g
+ CO
ZnO + CO = Zn
g
+ CO
2
Bo‘sh porodani tashkil etuvchi komponentlar esa qattiq holatda qoladi.
Uchgan ruxni kondensatsiyalash orqali metallik rux olish mumkin.
Ruxni pirometallurgik sxemada ishlab chiqarish quyidagi afzalliklarga ega: 
-
qayta ishlash bosqichlarning kamligi; 
-
ruxni metallga ajratib olish darajasining yuqoriligi (93%); 
-
tarkibida yuqori miqdorda temir, marg‘imush, surma va kremniy oksidi 
bo‘lgan past sifatli xomashyoni qayta ishlash imkoniyatining 
mavjudligi; 
-
uzluksiz rejimda ishlaydigan, yuqori ishlab chiqarish unumdorligiga ega 
yuo‘lgan dastgohlarini qo‘llanilishi. 
Afzalliklar 
bilan 
bir 
qatorda, 
pirometallurgik 
sxema 
quyidagi 
kamchiliklarga ega: 
-
koksning ko‘p sarfi (qayta ishlanadigan xomashyo massasining 25%); 
-
elektr pechlarni qo‘llashda, elektrenergiyaning ko‘p sarfi; 
-
xomashyodan kompleks foydalanishning past ko‘rsatgichlari; 
-
rafinirlashni talab etadigan past markali rux olinishi. 
Hozirgi kunda, dunyo bo‘yicha pirometallurgik usulda ishlab chiqariladigan 
ruxning ulushi 15% dan oshmaydi. Pirometallurgik texnologiya asosan, tarkibida 
temir, marg‘imush, surma va kremniy oksidi miqdori yuqori bo‘lgan kambag‘al 
rux boyitmalarni qayta ishlashda qo‘llaniladi. 
Ohirgi yillari rux boyimalarini qayta ishlash texnologiyasi, rux 
xomashyosidan barcha qimmatbaho moddalarni ajratib olish, chiqindisiz 
texnologiyalarni joriy etish va yuqori markali rux olishga yo‘naltirilgan. Bu 
masalalarni 
echish 
uchun, 
rux 
ishlab 
chiqarishda 
rux 
boyitmalarini 
gidrometallurgik usulda qayta ishlash texnologiyasidan foydalanishadi.

---

50 
Gidrometallurgik usulning asosida, sulfidli rux boyitmasini oksidlovchi 
kuydirish natijasida hosil bo‘lgan kuyindi tarkibidagi rux oksidini suyultirilgan 
sulfat kislota eritmasi bilan tanlab eritish yotadi:
ZnO + H
2
SO
4
= ZnSO
4
+ H
2
O
Tanlab eritishdan so‘ng rux eritmadan elektroliz usulida katodda tiklanib
ajratib olinadi. Anodda esa sulfat kislota tiklanadi va buning natijasida ishlatilgan 
elektrolit kuyindini tanlab eritishda qo‘llaniladi. 
Tanlab eritish paytida ruxdan tashqari, eritmaga yo‘ldosh-qo‘shimcha 
elementlar ham o‘tadi (mis, kadmiy, nikel, kobalt va b.). Shu sababadna 
elektrolizdan avval rux eritmalari qo‘shimcha elemnetlarda tozalaniladi, chunki 
qancha rux eritmasi toza bo‘lsa, shuncha yuqori sifatli rux olinadi. 
Elektroliz jarayonida quyidagi reaksiya boradi: 
ZnSO
4
+ H
2
O = Zn + H
2
SO
4
+ 0,5O
2
Ko‘p bosqichlikka qaramasdan, gidrometallurgik usul ko‘p afzalliklarga 
ega: xomashyodan kompleks foydalanishning yuqori darajasi, rafinirlashni talab 
etmaydigan yuqori tozalikdagi rux olish, koks sarfining kamayish yoki umuman 
sarfining yo‘qligi. Gidrometallurgik usul bilan dunyo amaliyotida 85% rux ishlab 
chiqariladi. 
Pirometallurgik va gidrometallurgik usullarda rux boyitmasini qayta 
ishlashda birinchi jarayon bu