Metallurgiya

 
 
Nazorat savollari
1.
Oltin saqlovchi ruda va boyitmalarni sianlash jarayoni to‘g’risida tushuncha 
bering.
2.
 
Yirik oltinni gravitatsion usulda ajratib olish texnologiyasini gapirib bering. 
 
Bo’tana 
1
2
3

---

62 
16-Ma’ruza. CHO‘YAN ISHLAB CHIQARISH TO‘G‘RISIDA UMUMIY 
TUSHUNCHALAR 
 
 
Reja: 
1.
Cho‘yanning xususiyati va moddiy tarkibining o‘zgarishi.
2.
Cho‘yan ishlab chiqarish uchun hom ashyoni tayyorlash 
3.
Domna pechi mahsulotlari va domna pechining tuzilishi 
4.
Domna pechida kechadigan fizika-kimyoviy jarayonlar 
Cho‘yan – tarkibida uglerod miqdori 2% dan yuqori bo‘lgan temir-uglerod 
qotishmasidir. Ugleroddan tashqari cho‘yanning tarkibida 4% gacha kremniy, 2% 
gacha marganets, shunindek fosfor va oltingurt mavjud. Cho‘yan po‘lat olishning 
asosiy dastlabki xomashyosi hisoblanadi. Po‘lat ishlab chiqarish uchun ishlab 
chiqarilgan cho‘yanning tahminan 80 – 85 % sarflanadi. Shunindek cho‘yan o‘zi 
ham quymaqorlikda keng qo‘llaniladi.
Cho‘yan eritib olishning asosiy xomashyosi temir rudalaridir. Temir 
rudalarida quyidagi asosiy minerallar mavjud: domna pechida eritishda yaxshi 
tiklanuvchi temir oksidlari, silikatlar, kal’sit, shuningdek oz miqdorda S, As, va P 
lar. 
Temir rudalari mis va boshqa metallar rudalaridan farqli ravishda boy 
hisoblanadi. Masalan eng boy temir rudalarida temirning miqdori 60% dan ko‘p 
bo‘lishi mumkin, kmabag‘al rudalarda esa 30–40%. 
Shuni qayd etish lozimki, ba'zi temir minerallarida Fe dan tashqari oz bo‘lsa-
da Cr, Ni, W, V, Cu, Ti, Mo va boshqa metallar uchraydi. Bunday rudalar 
kompleks rudalar deyiladi. Bu rudalardan cho‘yan olishda foydalanilsa, cho‘yan 
xossalari yahshilanadi. 
Hozirgi davrda er qatlamida 200 dan ortiq turli temir rudasi borligi ma’lum. 
Asosiy temir rudalariga quyidagilar kiradi: 
Rudalarning 
nomi 
Ma’danning 
nomi 
Kimyoviy 
birikmasi 
Temirning miqdori % 
Rangi 
Oksidlarda 
rudalar
da 
Magnitli 
temirtosh 
Magnetit 
Fe
3
O
4 
72,2 
40-65 
Qoramtir 
Qizil 
temirtosh 
Gematit 
Fe
2
O
3 
70,0 
50-60 
Qizil qoramtir 
qizilgacha 
Qo‘ng‘ir 
temirtosh 
Limonit 
2Fe
2
O
3 
x 
3H
2
O 
60,0 
30-50 
Jigarrang 
sariqdan qora 
qo‘ng‘irgacha 
Shpat 
temirtosh 
Siderit 
FeCO
3
48 
30-40 
Sarg‘ish va 
kulrang 
Shuni aytish kerakki,ba’zi temir rudalari tarkibida temirdan tashqari oz 
miqdorda Cr, Ni, W, Cu, Ni, Mo va boshqa metallar ham uchraydi.Ushbu 

---

63 
keltirilgan elementlar cho‘yan xossalarini yaxshilaydi va legirlovchi elementlar 
deb ataladi,ulardan orlingan cho‘yanlarni legirlangan cho‘yanlar deb ataladi.
Domna pechida eritish uchun tayyorlanadigan shixta tarkibiga temir 
rudasidan tashqari marganets rudasi va domna flyuslari qo‘shiladi. 
Marganetsli ruda ayrim markali cho‘yanlarni eritishda shixta tarkibidga 
qo‘shiladi. Marganetsli rudalarda marganetsning miqdori 20 – 25 %; tashkil etadi 
va u rudada MnO
2
– pirolyuzit va boshqa ko‘rinishda uchraydi. 
Domna flyuslari – domna jaryonida ruda tarkibidagi qolgan qiyin eruvchan 
bo‘sh jinslar va yoqilg‘ining yonishidan hosil bo‘ladigan kuldan qutilish 
maqsadida shixtaga qo‘shiladi. Flyus sifatida ohaktoshdan (CaCO
3
), dolomit 
(CaCO
3
∙MgCO
3
), qum tuproq (SiO
2
) va boshqa moddalardan foydalaniladi. Flyus 
ruda tarkibidagi begona qo‘shimchalarni xamda yoqilg‘i kulini biriktirib shlakka 
o‘tkazib, jarayonni bir maromda borishini, kutilgan tarkibli,sifatli cho‘yan olishni 
ta’minlaydi.
Domna pechida temir rudalarini eritishda yoqilg‘i qo‘llaniladi. Domna 
jarayonida yoqilg‘i nafaqat issiqlik manbai, balki temir oksidlarini tiklash 
manbaidir. Domna jarayonida qo‘llaniladigan asosiy yoqilg‘i bu koksdir.
Hozirgi vaqtda cho‘yanni suyuqlantirib ishlab chiqarishda faqat 5% hom 
temir rudasidan foydalaniladi, temir rudasining 95 % suyuqlantirishdan avvlal 
jarayonga tayyorlanadi.