Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Atmosfera hawası hám onı pataslantıratuǵın derekleri.

Atmosfera hawası 2 usıl menen pataslanıwı múmkin:
1. Tábiy (biologiyalıq ) usılda.
2. Jasalma (antropogen) usılda.
Tábiy ortalıqta payda bolatuǵın vulkanlar, samal hám jawınlar, tábiyiy apatlar (suw tasqını, jer silkiniw) sebepli atmosfera hawası pataslanadı. Bunnan tısqarı, atmosfera hawası quramına ósimlikler hám haywan qaldıqları, záhárli gazlar (SO2, NO2, SO2), uglevodorodlar (metan, etan, ammiak hám basqa gazlar hám suyıqlıqlar), hawadaǵı gazlar hám shań bóleksheleri tábiyiy halda kelip qosıladı. Atmosfera hawasınıń bunday pataslanıwına tábiyiy (biologiyalıq ) pataslanıwı dep ataladı.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, jılına dúnyanıń 1 mlrd t den artıq hár qıylı gaz hám shań bóleksheleri atmosfera hawasına kelip qosıladı. Bunnan tısqarı, Jer júzinde 500 den zıyatlaw turaqlı atılıp turıwshı vulkanlar kóp bolıp, olardıń hár birinen jılına 75 mln t ge shekem hár qıylı pataslıqlar hám shańlar atmosfera hawasına qosılıp turadı. Aral teńizi jaǵalarınıń sheginiwi sebepli payda bolǵan 3,5 mln gektardan zıyatlaw teńiz túbiniń duzlı maydanından jılına 100 mln t den artıq shań hám duz bóleksheleri atmosfera hawasına qosılıp atır. Bulardıń barlıǵı tábiyiy halda payda boladı. Biraq sol jerde bir zattı yadta saqlaw kerek, atmosfera hawası quramındaǵı tábiyiy shańlardıń málim bir muǵdarı Jerde júz beretuǵın barlıq fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq processlerdiń júz beriwi ushın úlken áhmiyetke iye. Atmosfera hawası quramındaǵı shańlar suw puwi ushın kondensaciya yadrosı esaplanadı hám jawıngershilikti júzege keltirip turadı. Olar Quyash nurların jutıb, tiri organizmlerdiń artıqsha nurlanıwınan saqlaydı, Sonıń ushın, atmosfera hawası quramındaǵı shańlar málim dárejede onıń tiykarǵı elementlerinen biri esaplanadı hám atmosferada keshetuǵın barlıq hádiyse hám processlerdi tártipke salıp turadı.
Atmosfera hawasınıń tiykarǵı pataslantıratuǵın dárekleri tómendegilerden ibarat :
1. Sanaat kárxanaları.
2. Oraylasqan ıssılıq hám elektr tarmaqları.
3. Avtotransport quralları.
4. Awıl xojalıǵı tarmaqları.
5. Xojalıq xizmet kórsetiw kárxanaları.
Atmosfera hawasınıń jasalma (antropogen) usılda pataslanıwı insan iskerligi menen bekkem baylanıslı. Sanaat kárxanaları, qurılıs, energetika tarmaqları, awıl xojalıǵı, taw kánshilik hám xojalıq xizmet kórsetiw kárxanalarınan shıqqan zıyanlı gazlar, par, shańlar, bakteriya hám mikroblar atmosfera hawasın jasalma pataslantıradı.
Atmosfera hawasına shiǵarılatuǵın patas elementlerdıń tiykarǵı bólegin záhárli gazler (SO₂, SO₂, NO₂), uglevodorodlar, shań, qurım, metal birikpeleri quraydı. Olar kóbinese organikalıq zatlar hám janar maylardı jaǵıw waqtında payda boladı.
Hár jılı atmosfera hawasına 200 mln t shań, 210 mln t SO₂, 300 mln t qorǵasın birikpeleri hám qurım, 700 mln t SO₂ shiǵarıladı. Qurım quramında 1, 5-2, 0% benzoprin hám dioksin sıyaqlı kanserogen zatları bar bolıp, olar dem alıw jolları arqalı insan organizmine kirip, rak keselligin keltirip shıǵaradı.
Janar may (kómir yamasa mazut) menen isleytuǵın bir elektr stansiyası atmosfera hawasına sutkasına ortasha 1, 2 t SO₂, 1, 5 t NO₂, 3-4 t SO₂ hám 10 t den zıyatlaw kúl, shań hám qurım shıǵaradı. Tashkent GRES i 60% tábiy gaz hám 40% suyıq janar may menen islep, sutkasında 154 mıń m² altınkúkirt hám 200 mıń m² azot oksidin hawaǵa shıǵarıp atır. Tashkent qalasındaǵi “Kompressor” zavodı saatına 400 mıń m³ hár qıylı gazlardı atmosfera hawasına shıǵaradı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Fransiyanıń bir ǵana “Elektisitel' Frans” ıssılıq elektr stansiyasında bir ayda 51 mıń t kómir qosıladı. Nátiyjede kúnine stansiya morılarınan 33 t sul'fit angidrid gazı hám 250 t kúl hám qurım hawaǵa shıǵadı.
Texnologiyalıq processlerdiń úzliksiz júriwi ushın kislorodtıń roli júdá úlken bolıp tabıladı. Mısalı, 1 t shoyın alıw ushın 150 m², 1 t polat alıw ushın 35-70 m² hám 1 t asetilen alıw ushın bolsa 3600 m² kislorod sarplanadı.
Atmosfera pataslanıwında taw-kán sanaatı, xojalıq-kommunal xojalıǵı hám awıl xojalıǵı tarmaqlarınıń úlesleri de júdá úlken bolıp tabıladı. Mısalı, Tashkent qalasından bir sutkada 20 mln m³ islengen, patas hám quramında 4% SO₂ bolǵan gazlar atmosfera hawasına shiǵarıladı.
Sharwashılıq kárxanaları atmosfera hawasın shańlar, gazlar (NN₃, SO₂, SO₂, SN₄), uglevodorodlar hám atap aytqanda, juqpalı keselliklerdi taratıwshı mikroblar hám bakteriyalar menen pataslantıradı. Mısalı, 100 mıń bas qara malǵa mólsherlengen ferma atmosfera hawasına 1 sutkada 50-200 kg NH₂, 10 -15 kg ge shekem altınkúkirtli vodorod (N₂ S), 0,3-2, 0 t ge shekem shań hám 1,5 mln ge shekem túrli bakteriyalar shıǵaradı.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, sanaatı rawajlanǵan, transnort hám energetika tarmaqları rawajlanǵan, awıl xojalıǵı ximiyalastırılǵan hám zamanagóy mashinalar menen támiyinlengen, xalıqtıń kóbeyiwi hám urbanizasiya procesi kósheyip atırǵan biziń ásirimizda atmosfera hawasınıń jasalma pataslanıwı onıń tábiyiy pataslanıwınan ústinlik qılıp atır.
Atmosfera hawasınıń pataslanıwına avtotransport qurallarınıń úlesleri
Turmısımızdıń párawanlıǵına hám ekonomikanıń rawajlanıwına avtotransport qurallarınıń áhmiyeti hám ornı júdá úlken bolıp tabıladı. Biraq atmosfera hawasınıń jasalma pataslanıwında avtotransport quralları birinshi orındı (40%) iyelep turıptı. Xojalıq -kommunal xojalıǵı hám awıl xojalıǵı ekinshi orında (26%), energetika tarmaqları bolsa, úshinshi orındı (20%, óndiriste 14%) iyelep kelip atır.
Avtomobil, samolyot, kosmik keme, teplovoz, awıl xojalıǵı mashinaları bolsa úlken muǵdarda kislorodtı sarplap, atmosfera hawasın iyis gazı, azot oksidi, uglevodorodlar, qorǵasın birikpeleri, shań hám basqa kanserogen elementlar menen pataslantirmoqda. AQSH de atmosfera hawasınıń pataslanıwında avtotransport qurallarınıń úlesi 60% ni, sanaat bolsa 17% ni quraydı. Sanaatı rawajlanǵan bir qatar qalalarda (N'yu-York, Los-Anjelos, Tokıo, Moskva hám basqa qalalarda ) avtmosfera hawasında pataslanıwında sanaat 60%, taransport bolsa 13% “úles” qosıp atır.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, “SHatl” kosmik kemasin orbitaǵa shıǵarǵan raketa atmosfera hawasına 300 t alyuminiy oksidin aq untaq formasında shıǵarǵan.
Er sharınıń xalqına salıstırǵanda avtotrnsport quralları 3-4 márte kóbirek kislorodtı sarplaydı. Islep shiǵarılatuǵın janar may ónimleriniń 12-25% in avtotransport quralları paydalanadı. Transport qurallarına isletiletuǵın janar maydıń 90% ni benzin, kerosin, solyarka hám basqalar quraydı. Janılg'ı ónimleri quramında SO₂ SN₄ hám NO₂ gazları bar. (2-keste), biraq olardıń muǵdarı janar may túrine baylanıslı.

2-keste
Janar may túri Gazlar, %
SO₂ SN₄ NO₂
Dizel janar mayı
Benzin 15
55, 5 6, 5
12 8, 5
6, 8

Házirgi waqıtta atmosfera hawasına shiǵarılatuǵın záhárli zatlardıń ulıwma muǵdarınıń 75-85% ti avtotransport quralları úlesine tuwra keledi. Eger dúnyada 1 km aralıqta ortasha 5 avtotransport tuwrı kelse, házirgi waqıtta bul kórsetkish rawajlanǵan mámleketlerde 700-800 ge teń bolmaqta. Oraylıq kóshelerde SO₂ gazınıń muǵdarı onıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciyası (RECHK) nan 5-10 ese hám hátte 30 esege asıp ketpekte.
Atap ótiw kerek, Yaponiyada bir jılda 9,2 mln dana, AQSH ta 6,8 mln dana hám Qubla Koreyada bolsa, 850 mıń dana avtomobil islep shiǵarıladı.
Bir km bir qatarlı avtomobil jolın qurıw ushın 56,3 mıń t dizel janar mayı, 4 qatarlı jol qurıw ushın 338 mıń t hám 1 km joldı remontlaw ushın 3,6 -6,0 mıń t janar may sarplanadı.
Avtotransport quralları 200 den artıq kanserogen elementlar menen ataosfera hawasın pataslantirmoqda. Er sharında 400 mln donadan zıyatlaw avtomobiller ámeldegi bolıp, olar hár jılı atmosfera hawasına 300 mln t ga jaqın uwlı zatlı elementlardı ajıratıp shıǵaradı. Sonnan 200 mln tonnasın SO₂, 50 mln t sın uglevodorodlar, 30 mln t sın azot oksidi, qalǵan bólegi bolsa gazlar, shań hám qattı shıǵındılar quraydı.
Ózbekstan Respublikasında transport qurallarından ajralıp shıqqan shıǵındılardıń muǵdarı 50-70% in qurap atır. Lekin mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, transport qurallarından ajralıp shıǵıs shıǵındılar 2 qıylı boladı :
1. Kóshpes chıǵındı derekleri. Mısalı, mashina, traktor parkları hám basqa soǵan uqsas kárxanalarda jıynalıp qalatuǵın shıǵındı derekleri.
2. Háreketleniwshi shıǵındı derekleri. Bul gruppada tiykarınan háreketlenetuǵın avtotrasport quralları kiredi.
Ulıwma alǵanda, Respublikamızda kóshpeli hám háreketleniwshi shıǵındı dereklerinen 4 mln t dan zıyatlaw záhárli zatlar atmosfera hawasına ajralıp shıǵadı. Olardıń 50% SO₂, 15% in uglevodorodlar, 14% in altınkúkirt oksidi, 9% in azot oksidi, 8% in qattı shıǵındılar hám qalǵan 4% in kanserogen elementlar qurap atır.
Záhárli gazlar muǵdarın kemeytiw maqsetinde 1978-jıldan berli Tashkent qalasındaǵı avtotransport qurallarında benzin ornına geweklestirilgen propan-Butan janar mayı isletip kelinbekte.
Házirgi waqıtta benzinde oktanlar sanın kóbeytiw maqsetinde onıń quramında tetraetil qorǵasın (S₂ N₂) 4 Rv qosilmaqta. Bunday benzinlerdi etillangan benzin dep ataladı. Janılg'ı janǵanda benzin quramındaǵı qorǵasın gaz menen birge divigatel (motor ) den shıǵıp, atmosfera hawasın pataslantıradı, topıraq hám ósimliklerge qo'nadi. Bir km2 etillangan benzin janǵanda 1 g qorǵasın atmosfera hawasına tarqaladı. Lekin qorǵasındıń hawa daǵı RECHK 0, 0007 mg/m² ge teń bolıwı kerek. Matordaǵı gaz benen aralas bolıp shıqqan qorǵasın (1g) 1 mln 400 mıń m² hawanı RECHK dárejesinde pataslantıradı.Atmosfera hawasınıń pataslanıw dárejesi.
Pataslanıw degende, usı ortalıqta aldın uchramaǵan elementlerdıń payda bolıwı, sapa tárepinen ortalıqtıń aldınǵı jaǵdayına teń bolmaǵan jaǵdayı túsiniledi.
Atmosfera hawasınıń pataslaawshı hár bir záhárli zatlardıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciya (RECHK) sı menen belgilenedi.
Záhárli zatlar dep, miynet iskerligi processinde insan den sawlıǵına unamsız tásir etip jumıs qábiletin pasaytiretuǵın, júrek, qan, ókpe hám nerv sistemasın buzatuǵın dárejede záhárleniwin júzege keltiretuǵın zatlarǵa aytıladı. Olar gaztárizli, suyıq hám qattı jaǵdaylarda bolıwı múmkin.
Jumıs ornında záhárli zatlardıń RECHK si dep, 8 saatlıq yamasa odan kóbirek waqıt dawamında, biraq háptesine 40 saattan aspaǵan miynet etiw processinde, pútkil jumıs iskerligi dawamında insan hám odan qalatuǵın áwladtıń den sawlıǵına unamsız tásir etpeytuǵın, yaǵnıy sozılmalı tásirinen kelip shıǵıp keselliklerdi shıǵarmaytuǵın zıyansız muǵdarına aytıladı hám mg/m² birlikte olshenedi.
Atmosfera hawasınıń pataslanıw dárejesi dúnya den sawlıqtı saqlaw shólkemi tárepinen 4 gruppalarǵa bólingen:
1. Atmosfera hawasınıń zıyansiz quramı.
2. Kesellik kózg'atıwshi dárejesi.
3. Sozılmalı keselliklerdi keltirip shıǵarıwshı dárejesi.
4. Ótkir keselliklerdi ketirib shıǵarıwshı dárejesi.
Atmoefera hawası quramındaǵa zıyanlı elementlardıń RECHKsi 2 ólshemde beriledi:
1. Bır jola maksimal RECHK.
2. Ortasha sutkalıq RECHK.
Bır jola maksimal RECHK Záhárli zatlardıń insan den sawlıǵı ushın qáwipliligin ańlatiwshı tiykarǵı kórsetkish bolıp, qısqa waqıt dawamında atmosferadaǵı pataslanıwshı zattlar tásirinen iyisti seziw, nurlardı seziw hám bas miydiń biologiyalıq iskerligin ózgeriwine sebepshi boladı
Záhárli zatlardıń maksimal koncentraciyaları 20 minut waqıt dawamında bir márte alınǵan nátiyjeler arqalı anıqlanadı. Eger zıyanlı elementtıń tásir etiw waqıtı 20 minuttan asıp ketse, ol jaǵdayda onıń maksimal koncentraciyasi S max ortasha sutkalıq RECHK nan kishi boladı, yaǵnıy :
Smax≤RECHK sút. (3)
Ortasha sutkalıq konsentrasiyalar nátiyjelerin alıw hámme waqıt tákirarlanatuǵınlıǵın saqlanǵan halda alınǵan bahalardıń ortasha arifmetnk ma`nisi menen anıqlanadı, yamasa 24 saat waqıt dawamında úzliksiz alınǵan sutkalıq konsentrasiyalardan anıqlanadı.
Normativ hújjetlerdiń maǵlıwmatına qaraǵanda, jumıs jaylarındaǵı záhárli zatlardıń RECHKsi bır jola maksimal RECHK b. max ga teń bolıp, onıń ma`nisi zıyanlı elementtıń insanǵa tásir qılıw waqıtına baylanıslı emes. Bunnan uglerod oksidinen tısqarı, yaǵnıy eger jumısshınıń jumıs iskerligi 1 saattan 15 minutqa qısqartirilsa, ol jaǵdayda hawadaǵı uglerod oksidiniń RECHK si uyqas túrde 60 mg/m³ ten 200 mg/m³ ke shekem asırıw múmkin.
Tómendegi 3-kestede xalıq mákanlarında atmosfera hawası quramındaǵı pataslantıratuǵın elementlardıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentrasiyalari hám olardıń qáwiplilik dárejeleri keltirilgen.
3-keste.

№	Moddalar	RECHK b.max mg/ m^3	RECHK b.sut mg/ m^3	Xavflilik darajasi
1	Benz(a)piren S2ON12	0,0000002	0,0000001	1
2	Xrom birikmalari	0,0015	0,0015	1
3	Nikel birikmalari	0,002	0,001	1
4	Qo’rg’oshin birikmalari	0,002	0,001	1
5	Simob birikmalari	0,0005	0,0003	1
6	Mis birikmalari	0,003	0,001	2
7	Xlor birikmalari	0,1	0,03	2
8	Fenol birikmalari	0,01	0,003	2
9	Mazut qurumlari	0,006	0,002	2
10	Sul`fat kislotasi	0,3	0,1	2
11	Azot oksidi	0,085	0,04	2
12	Oltingugurt oksidi	0,5	0,5	3
13	Geksan	0,4	0,085	3
14	Uksus	0,2	0,06	3
15	Oddiy qurum	0,15	0,05	3
16	Ammiak	0,2	0,04	4
17	Ammofos	0,4	0,2	4

Davan 12. 1007-88. “Záhárli zatlardıń túrleri hám olarǵa salıstırǵanda qáwipsizlik talapların”da barlıq Záhárli zatlar esaplanǵan elementler 4 klassqa bólinedi: