Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Tábiyiy resurslardıń klassifikaciyası hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw jolları.
Tiykarınan, " resurs" sózi fransuz tilinen alınǵan bolıp, " jasaw quralı" degen mánisti ańlatadı. Resurs degende, tábiyiy deneler hám paydalanatuǵın energiya túrleri túsiniledi.
Tábiy resurslar insannıń jasawı ushın zárúr bolıp, olar jámiyetke tikkeley emes, bálki islep shıǵarıw kúshleri hám islep shıǵarıw quralları arqalı tásir etedi.
Ekologiya páninde «Ekonomika ekologiyasız, ekologiya bolsa ekonomikasız jashay almaydı!» degen pikir bar bolıp,ol tómendegishe túsinikke iye:
«Ekologiya» hám «ekonomika» atamaları bir túbirli grekshe sózler bolıp tabıladı. Eger «oykos»- «uy», «jay», «xo'jalıq» mánisin anglatsa, «nomos»- «qoida», «qonun» mánisin ańlatadı. Sonday eken, «Ekonomika»- úy, jay, xojalıqtı basqarıw mádeniyatı bolıp tabıladı. Sol sebepli ekologiya páni ekonomika páni menen bekkem baylanıslı.
1866-jılı nemis biologi, Ensk universiteti professorı Ernest Gekkel “Ulıwma morfolofiya” shıǵarmasında “ekologiya” terminin kiritip, oǵan tómendegishe tariyp bergen edi: ekologiya -tábiyat ekonomikasın túsiniw, bir waqıttıń ózinde barlıq tiri janzatlardıń organikalıq hám organikalıq emes átirap -ortalıq komponentleri menen óz-ara tásirin, haywanlar hám ósimliklerdiń antogonistik (dushpan) hám noantoganistik (dos sıpatında ) múnásebetlerin inabatqa alǵan halda úyrenetuǵın pán bolıp esaplanadı”.
Ekologiya barlıq tiri organizmlerdiń óz-ara qatnasıqların úyrenetuǵın pán bolıp tabıladı. Bunday qatnasıqlardı Charlz Darvin “jasaw ushın gúresti payda etetuǵın shártler», dep aytqan edi.
Bul tariypte “tábiyat ekonomikasın túsiniw” túsinigi isletilingen hám ekologiyanıń ekonomika menen baylanıslılıǵına ayrıqsha itibar beriw kerek. Biraq ekologiyada ekonomika degende, jámiyet ekonomikasın emes, bálki tábiyat ekonomikası túsiniledi.
Tabiat ekonomikası degende, tábiyattaǵı tiri organizmler hám olardıń qorshaǵan -ortalıq penen óz-ara tábiyiy qatnasıqlarına sın kózqarastan jantasıw túsiniledi. Bunda tiri organizmlerdiń óz-ara hám qorshaǵan-ortalıq penen tásiri nátiyjesinde payda bolatuǵın energiya, massa (biomassa, populyatsiya sanınıń kóbeyiwi, azayıwı, biomassaning ózgeris tezligi) hám informasion ózgerisler inabatqa alınadı.
Tirishiliktıń bar ekenligi - tiri deneden zatlar, energiya hám informasiya aǵımınıń ótiw procesi bolıp tabıladı. Bunı ekologiyada tirishiliktiń saqlanıw nızamı dep ataydı. Tiri tábiyattaǵı informasiya aǵımınıń muǵdarı insan sivilizaciyasidaǵı aǵımǵa salıstırǵanda 20 ret ko'p bolıp tabıladı. Bul fantastik dárejedegi parq insandı qorshaǵan-ortalıqqa kórsetetuǵın hár qanday tásirine úlken variantlarda juwap beriwin kórsetip ótedi. Sol sebepli insan hámme waqıt tábiyat nızamların úyrenip barıw hám oǵan ámel qılıw kerek.
Házirgi waqıtta mine sonday ózgerisler nizamlıqların úyreniw, jámiyet ekonomikasın tábiyat ekonomikası nızamları menen baylanıstırıw dúnya ekonomikasınıń negizin quraydı. Máseleni mine sonday tárzde qoyılıwı jáne onıń aktuallıǵı planetamızda júz berip atırǵan túrli ekologiyalıq krizislardıń júzege keliwi menen tiykarlanadı. Házirgi waqıtta dúnya ekonomikasınıń rawajlanıwın birden-bir jolı - tábiyat ekonomikasınıń nızamları tiykarında alıp barıwdan ibarat.
Jámiyet ekonomikasın tábiyat ekonomikası menen birlestiriw ushın, ekologiyalıq kózqarastan tábiyiy resurslardı bahalaw kerek, sebebi hár qanday ekonomikalıq jónelis hám rawajlanıw birinshi náwbette tábiyiy resurslarǵa súyenedi.
Nátiyjede islep shıǵarıw kúshleriniń úlken dárejede rawajlanıwı, xalıq sanınıń turaqlı ósip barıwı (dúnyada demografiyalıq jarılıw júz beriwi), ekosistemalarda basımnıń artıp barıwı sebepli tábiyiy ortalıq turaqlılıǵına kúshli unamsız tásir jetkerildi. Bul bolsa tábiyiy resurslarınıń haqıyqıy ekonomikalıq “ma`nisini” bahalaw máselesin júzege shıǵardı.
Tábiyiy resurslar 2 túrge bólinedi:
1. Tawsılatuǵın tábiyiy resurslar.
2. Tawsılmaytuǵın tábiy resurslar.
Tawsılatuǵın tábiyiy resurslar óz gezeginde 2 gruppaǵa bólinedi:
1. Qayta tiklenetuǵın resurslar.
2. Qayta tiklenbeytuǵın resurslar.
Tábiyiy resurslarınıń klassifikaciyası tómendegi súwrette kórsetilgen.

Qayta tiklenbeytuǵın tábiyiy resurslarǵa jer astı baylıqları hám paydalı qazilmalar, yaǵnıy metallı hám metallsız qazilmalar kiredi. Bunday resurslardı qayta tiklep bolmaydı eken, mineral resurslardan nátiyjeli paydalanıw, olardı únemlep isletiw hám olardı qazıp alıwda jerlerge zıyan jetkeriwge jol qoymaw kerek.

Qayta tiklenetuǵın tábiyiy resurslarǵa tiri organizmler, ósimlik hám haywanlar, terekler, sonıń menen birge, topıraq kiredi. Qayta tiklenetuǵın tábiyiy resurslar ushın zárúrli sharayatlar jaratıp berilsa, olar insan mútájliklerin qandırıwǵa máńgi xizmet etiwi mumin.
Tawsılmaytuǵın tábiyiy resurslarǵa suw, ıqlım hám kosmik resurslar kiredi.
Suw barlıq tiri organizmler ushın tirishilik deregi bolıp, ol tábiyatta qattı (muz), suyıq hám puw tárizli jaǵdaylarda ushraydı. Jer sharında suwdiń ulıwma muǵdarı tawsılmas bolıp esaplanadı. Biraq insannıń iskerligi nátiyjesinde suwdiń rezervi hám muǵdarı jer sharınıń ayırım regionlarında túrli dáwirlerde túrlishe bolıwı múmkin.
Dúnyadaǵı suwning 94% i okean suwları bolıp tabıladı. Tikkeley paydalanıwǵa jaramlı bolǵan ishimlik suwınıń rezervlari 1% in quraydı. Dushshı suw bolsa, sapa tárepinen tawsılatuǵın resurs esaplanadı.Jer sharınıń kóplegen regionlarında suwdı ısırap etip paydalanıw, dáryalardıń sayızlanıp qalıwı hám basqa sebepler áqibetinde ishimlik suw muǵdarı keskin kemeyip barmaqta. Suwǵarıw, sanaat hám kommunal xojalıq ushın dushshı suwǵa bolǵan mútajlik jıldan-jılǵa artıp barmaqta.
Planetamızǵa Quyash nurlarınan túsip atırǵan yarımınan kóplegeni energiyanıń basqa túrlerine aylanadı. Atmosfera hawası tiri organizmler ushın tirishilik deregi bolıp tabıladı.
Hawa quramı ózgeriwsheń bolńwı múmkin. Hawa quramında karbonat angidrid (SO₂), radioaktiv elementler, túrli gazlerdıń mexanikalıq qospqları, kúl, shań hám basqa elementler bar. Bunday pataslıqlardı sanaat kárxanaları hám atap aytqanda, transport quralları shıǵaradı. Bul bolsa insan den-sawlıgına úlken unamsız tásir kórsetedi.
Tawsılmaytuǵın resurslardan nátiyjeli paydalanıw ushın olardı taza saqlaw hám bárinen burın, suwdı únemlep paydalanıw kerek. Suw resursları jetispeytuǵın regionlarda, ásirese Oraylıq Aziya regionında, suwdı abaylaw kerek.