Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Shıǵındılar hám olardı qayta islew máseleleri
Respublikamızda jılına 100 mln tonnadan zıyatlaw shıǵındılar payda bolıp, olardan yarımın záhárli zatlı shıǵındılar qurap atır. Shıǵındılardıń ulıwma muǵdarı 2 mlrd tonnadan zıyatlaw. Bul shıǵındılardıń bir bólegi xalıq xojalıǵında ekilemshi shiyki zat retinde qollanıladı, tiykarǵı massası bolsa túrli shıǵındı jıynawıshlarda jaylastırıp, zıyansizlantiriladi.
Shıǵındılardıń tiykarǵı muǵdarı (1,3 mlrd tonna ) taw jınıslardı qazıp alıw sanaatına hám olardı qayta islew komplekslerine kelip atır. Jılına derlik 50-60 mln tonna shıǵındılar atmosfera hawasına shıǵarılıp taslanadı. Olar 10 mıń gektar maydandı iyelep turıptı.
"Murıntaw" altın káni átirapındaǵı shıǵındılar taslanatuǵın maydanlar ekew bolıp, birinshisiniń maydanı 5 mıń 200 gektar jerdi quraydı. Házirgi waqıtta bul maydan shıǵındılar menen tolǵan. Shıǵındılar taslanatuǵın ekinshi maydan 6 mıń 200 gektar jerdi iyelep turıptı.
Shıǵındılardıń hár 1 litrinde tómendegi elementler bar ekenligi anıqlanǵan: 0, 25 mg kobalt, 0, 5 mg rux, 2, 5 mg margimush, 3 mg qorǵasın, 5, 5 mg mıs, 9 mg temir, 17 mg molibden, 17 mg nikel, 25 mg alyuminiy hám 150 mg natriy sianiti bar ekenligi anıqlanǵan.
Házirgi waqıtta Yuńisabat metall qazıp alıw oraylıq basqarması
170 mıń gektar maydanda uran metallların qazıp alıw jumısların aparıp atır. Bul maydan jaramsız jaǵdayǵa kelip qalǵan jáne onıń ekinshi sortı ushın 16 mıń gektar jer ajıratılǵan.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, uran radioaktiv element bolıp, insan organizmine kúshli tásir etedi. Radioaktiv elementlerdıń muǵdarı ruxsat etilgen shegaralıq koncentraciyalarınan 10 -20 ese asqan. Jer astı suwi quramındaǵı duzlardıń muǵdarı bolsa, 10 -15 barabarga asqan.
" Nawayı azot" kombinatınan shiǵarılatuǵın záhárli shıǵındılardıń kólemi 570 mıń m² tı qurap atır. Bul shıǵındılar 50 gektar jer maydanın iyelep turıptı. Olardıń quramında 25% polimerler, radionitlar hám basqa qattı qospaqlar bar.
Hár 1 l shıǵındınıń quramında 50 mg sianitler, 150 mg ammiak, 15000 mg sulfat duzları hám 2500 mg mıs bar ekenligi anıqlanǵan.
" Nawayı elektrokimyo" zavodı shıǵındılarınıń kólemi 7 mln 800 mıń m³ ti quraydı hám olar 125 mıń gektar maydandı iyelep turıptı. Olardıń quramında organikalıq birikpeler bar ekenligi anıqlanǵan.
Ximiya sanaatınıń tiykarǵı shıǵındıları fosfogips, lignin, marganes qoqımları, altıngugurt háki, islep shıǵarıw aqaba suwi esaplanadı. Házirgi waqıtta qattı shıǵındılardıń ulıwma muǵdarı 100 mln tonna dep bahalanıp,olardan 60 mln tonnasın fosfogips hám 15 mln tonnasın lignin qurap atır.
Sianit tábiy, jıltır shıyshe tárizli mineral bolıp, onıń reńi aq, kók, jasıl hám gúńgirt bolıwı múmkin. Onıń qısıqlıǵı 3663 kg/m³ ke teń bolıp, suwda erimeydi, 1810 ⁰ C den joqarılaw temperaturalarda suyıqlanadı. Rezina tiykarında alınatuǵın ónimlerdiń bekkemligin asırıw ushın sianitdan toltırıw retinde qollanıladı.
Fosfogips-kalsiy sulfatı gidratlardıń untalǵan qospaqları bolıp tabıladı hám HF. Fosfogips suwda eriydi. Onıń qısıqlıǵı 2310 -2330 kg/m³ átirapında bolıp, untaqları polivinilxlorid tiykarında alınatuǵın lenolium islep shıǵarıw ushın toldırǵısh retinde kóbirek isletiledi.
Lignin-aǵash quramındaǵı sellyuloza talshıqlarınıń bekkemlewshi tábiyiy polimer bolıp, aǵash quramında 25-35% ushraydı. Tábiy lignin organikalıq eritiwshilarda erimeydi, biraq suwlı siltilerde qızdırılǵanda eriydi.
Gidrolizlangen lignin presslengen taxta hám plitalar islep shıǵarıw ushın toldırǵısh retinde qollanıladı.
Aǵash qırındılarları quramındaǵı tábiyiy ligninnen valenin alınadı. Lignosulfon kislotaları ılaydan islengen ıdıs (keramika) hám shiykizat ónimlerin alıwda cementke hám betonǵa qosımsha jumsartıwshı element retinde keń qollanıladı.
Sulfit spirtli qoqım jerni burǵılaw waqtında ılay eritpesiniń reologik ózgesheliklerin jaqsılawda, kómir shańların biriktiriwde hám jol qurılısında isletiledi. Sulfit spirtli qoqım sherimdi ólshewde keń qollanıladı.
Angren kómir kánlerinen kómir menen birge jılına 6 mln tonna kaolin qazib alınadı. Sonnan 600-800 mıń tonnası qarıydarlarǵa yetqazib beriledi. Qalǵan bólegi shıǵındı bolıp qalıp atır. Bul bolsa respublikamizdıń kaolinge bolǵan mútájligin 2,0-2,5 mln tonnanı quraydı.
Kaolin gidratlanǵan alyuminiy silikat bolıp esaplanadı. Onıń tıǵızlıǵı 2580 kg/m³ ge teń bolıp, quramında tómendegi elementler bar:
Kaolin rezina hám polimerler tiykarında alınatuǵın komplekt materiallar ushın toldırǵısh hám xrustall islep shıǵarıw zavodları ushın oǵartırıwshı shiyki zat retinde keń qollanıladı.
Navawayı wálayatında jaylasqan bir qatar sanaat kárxanaları (mısalı, «Nawayı azot», «Nawayı elektroximiya» hám basqalar ) wálayat atmosfera hawasın pataslandırıwǵa úlken «úles» qosıp atır.
Mısalı, «Nawayı azot» kombinatınıń shıǵındılar maydanı 50 gektardı, «Muruntaw» altın káninen shıǵarılıp taslanatuǵın shıǵındılardıń maydanı bolsa, 5 mıń 200 gektar jerdi iyelep turıptı. Házirgi kúnde bul maydanlar shıǵındılar menen tolıpǵan bolıp, shıǵındılardıń ekinshi maydanı 6 mıń 200 gektar jerni quraydı. Bul kárxanalar hám olardıń shıǵındılar maydanı Buxara wálayatınıń arqa – shıǵıs bóleginde jaylasqan bolıp, olardan shıǵındılar samal tásirinde hawaǵa kóterilip, wálayat aymaǵına jetip keliwi tábiyiy jaǵday bolıp esaplanadı. Nawayı hám Buxara qalaları arasındaǵı aralıq 120 km den aspaydı.