|
Ózbekstan Respublikasınıń jerleri hám olardıń ekologiyalıq jaǵdayı
Ózbekstan Respublikasınıń aymaǵı 447,4 mıń km2, toǵaylar 54,4 mıń km2, awıl xojalıǵı ushın paydalanatuǵın jerler 289,2 mıń km2, suwǵarılatuǵın jerler 43 mıń km2, tábiy jaylawlar 222,9 mıń km2 niquraydı.
Respublikamızdaǵı kem ónimli suwǵarılatuǵın egin maydanları (mıń gektar esabına) tómendege kestede keltirilgen.
4 — keste.
№ Jerler Jami Sonnan paxta egiletuǵın
1. Kúshli sho'llengen jerler 238,4196
2. Batpaqlasqan yamasa kúshli ıǵallanǵan jerler 24,7 21,7
3. Gipslesgen jerler 200 108
4. Taslaq jerler 50,6 41,8
5. Suw tásirinde erroziyaǵa dus kelgen jerler 50,5 34
Jami 564,2 402,4
Jaylawlardı tez pát penen ózgertiw nátiyjesinde Aral teńizinen kelip túsetuǵın suw muǵdarı keskin azayıp barıwın inabatqa alıp, 1991-jıldan baslap Respublika aymaǵında jańa jerlerdi ashıw qadaǵan etilgen. Suwǵarılatuǵın jerlerdi kemeytiw tek suwdiń paydalanıw koefficientin asırıw jolı menen yamasa Aral teńizine basqa suw dereklerinen suw keltiriw jolı menen ámelge asırılıwı múmkin. Biraq bul ilajlardı ámelge asırıw úlken energiya hám qarjılardı talap etedi.
Respublikamızdaǵı suwǵarılatuǵın jerlerdiń 15% ti tayarlanatuǵın awıl xojalıq ónimlerin 98% in beredi. Aqırǵı 20-25 jıl dawamında suwǵarılatuǵın jerlerdiń shorlanıwı 0,8 mln gektarǵa artıp, házirgi waqıtta 2 mln gektar tashkil jetedi. Sonnan 0,85 mln gektar jerler oǵada kebirlengen jerler esaplanadı.
Qaraqalpaqstanda 90 -95% jerler, Qashqadárya hám Xorezmde 60-70% jerler kebirlengen bolıp tabıladı. Respublikada 1748 mıń gektar kebirlengen jerler bolıp, olardan 241 mıń gektarı kúshli kebirlengen erler bolıp tabıladı. Shorlanıw processleri ásirese Qaraqalpaqstanda, Buxara hám Sirdarya wálayatında kúsheymekte. Aqırǵı 20-30 jıl dawamında topıraq quramında shirindi (gumus) muǵdarı (ónimdarlıqtıń tiykarǵı kórsetkishi) 30-50% ke kemeydi. Bul bolsa, ulıwma maydannıń 40% in quraydı. Barlıq suwǵarılatuǵın jerlerdiń 40% ke jaqının shirindi muǵdarı júdá kem (1% ke shekem ) bolǵan tupıraqlar iyeleydi.
Respublika jerleriniń bonitet ballı 60 qa teń bolıp tabıladı. Bonitet ballı Qaraqalpaqstan, Qashqadárya hám Buxara wálayatlarında 18,7 balldı, Surxondarya, Xorezm hám Namangan wálayatlarında 70-76 balldı quraydı. Paxta egiletuǵın jerlerdiń eń sapalı 81-100 ballarǵa teń maydanı 0,7 mln gektar bolıp, ortasha 11-60 ballarǵa teń 0,9 mln gektar, ortashadan tómen 21-50 ballarǵa teń maydanı 0,6 mln gektar jerdi quraydı.
Jer ónimdarlıǵınıń tómenlewine topıraqtıń samal hám suw tásirinde erroziyaǵa ushırawı da úlken unamsız tásir kórsetip atır. Samal hám suw tásirinde topıraqtıń erroziyaǵa ushırawı nátiyjesinde jer ónimdarlıǵı jıldan-jılǵa tómenlep barıp atır. Respublikamızda 21 mln gektar suwǵarılatuǵın jerlerden 0,7 mln gektar jerler oǵada hám ortasha dárejede deflyaciya (erroziya) ǵa ushıraǵan. Oǵada hám ortasha dárejede deflyaciyaǵa dus kelgen jerler Ferǵana oypatlıǵında 165 mıń gektar, Surxondaryada 106 mıń gektar, Qashqadáryada 80 mıń gektar hám Buxara wálayatında 52 mıń gektardı quraydı.
Sharwa malların turaqlı bir orında baǵıw hám jaylawlardı waqıtında almastırıp turılmawı sebepli 22 mln gektar jaylaw jerlerinen 6 mln gektar jerler deflyaciyaǵa dus kelgen, 13 mln gektar jerler bolsa, suw tásirinde erroziyaǵa ushıraǵan.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, insannıń biosferaǵa kórsetip atırǵan kúshli tásirinin biri ósimlikler dúnyasında payda bolatuǵın keselliklerge, zıyankes shıbın-shirkeyler hám jabayı shóplerge qarsı gúresiwde paydalanılatuǵın ximiyalıq qurallar bolıp tabıladı.
Awıl xojalıǵında insekticidler, defolyantlar, gerbicidler hám basqa ximiyalıq elementlerden paydalanıw nátiyjesinde azıq-awqat ónimlerin islep-shıǵarıw artadı. Biraq dixlordifeniltrixloretan (DDT) hám basqa insektisidler, gerbinesidler, xlor hám fosfororganik birikpeler kópshilik haywanlar hám hátte insan ushın qáwipli bolıp tabıladı. DDT záhárli, tásirsheń hám turaqlı element esaplanıp, ol biogeosenozlarda uzaq waqıt dawamında saqlanıp qaladı hám de toplanadı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, onı túrli haywanlardıń bawırında tóplanǵanlıǵı anıqlanǵan.
Respublikamızda záhárlengen erler quramında DDT dıń muǵdarı onıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentrasiyası (RECHK) ǵa salıstırǵanda 2-5 márte kóbirek tóplanǵan. Ferǵana, Andijan hám Samarqand wálayatları jerlerinde DDT dıń muǵdarı onıń RECHK sına salıstırǵanda uyqas túrde 26, 26,4 hám 44 márte kóbirek bar ekenligi anıqlanǵan.
Bunnan tısqarı, paxta jekke hákimligi, jerlerdi almaslap egiw jumısları rejesiz ámelge asırıwı hám atap aytqanda sharwashılıqtı rawajlandırıw, ot-jem menen támiyinlew maqsetinde jerlerge kóplegen mineral tóginlerden paydalanıwǵa tuwrı keldi. Nátiyjede jerde júz beretuǵın barlıq tábiyiy biologiyalıq hám bioximiyalıq processler izden shıǵıp ketedi.
Usını ayrıqsha atap ótiw kerek, keyinge jıllarda pestisidler menen islew beriletuǵın jer maydanları bir qansha qısqardı. Mısalı, eger 1989-jılda bunday jerler 2,3 mln gektardı shólkemlesken bolsa, 1991-jılǵa kelip 1,4 mln gektardı quradı. Bir gektar jerge salınǵan pestisidler 36 kg den 42 kg ge shekem arttı. Atap aytqanda Surxondarya hám Qashqadárya wálayatında hár bir gektar jerge salıstırmalı túrde 85 hám 90 kg pestisidler kiritilgen. Jılına hár gektar jerge 400-500 kg átirapında mineral tóginler salınıp kelindi: Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, fosforlı tóginler menen birge topıraq quramına ftor, uran, toriy hám awır metall duzlar sińip baradı. Zıyankes hám shıbın-shirkeylerge qarsı sebiletuǵın dárilerdiń tek 1% tek paydalı tásir kórsetedi, qalǵan 99% topıraq, suw, hawa hám basqa azıq-awqat ónimlerine sińip baradı. Nátiyjede topıraq quramındaǵı paydalı miqroorganizmler joq boladı, topıraq hám jer astı suwı pataslanadı hám insan den-sawlıǵına úlken unamsız tásir jetedi. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, islep shıǵarılıp atırǵan ximiyalıq elementlerdıń isletiw koeffisienti júdá tómen: kaliy hám fosforlı tóginlerdıń 30%, azotlı tóginlerdiń 50% ósimlikler tárepinen ózlestirilmesten, olar suw tásirinde juwılıp, jer ústi hám er astı suwınıń pataslanıwına sebep bolıp atır.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, dıyxanshılıq penen shuǵıllanatuǵın jerlerde topıraqtıń ekologiyalıq jaǵdayı tómen bolıp tabıladı. Jer maydanlarınıń pataslanıwına ximiyalıq elementlerdi bir orınnan ikkinshi orınǵa ózgertiw, olardı saqlaw, paydalanıw ushın kerekli texnikanıń buzılǵanlıǵı yamasa jetispewshiligi, ósimliklerdi qorǵaw xızmetiniń qaniqarsiz islewi sebep bolıp atır. Ekologiyalıq kózqarastan alıp qaraǵanda respublikamızda jer resurslarınan tolıq paydalanılmawı nátiyjesinde jer ónimdarlıǵı hám sharwashılıqtıń ónimdarlıǵınıń tómenlep barmaqta..
Do'stlaringiz bilan baham: |
