Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Toǵay resurslarınıń azayıp ketiw sebepleri.
Házirgi waqıtta qalalardı, sanaat orayların qurıwǵa, taw-kán jumısların aparıwǵa yegallanayotgan jer maydanları mudami keńeyip kelip atır. Búgingi kúnde qalalar, awıl xojalıq imaratları, komunikasiyalar, suw bazaları hám basqa imaratlar qurǵaqlıqtıń 4 % ni yegallaydi. Jer planetamızda yesa qurǵaqlıqtı tek 11 % ni awıl ónimlerin óndiriske yaraydigan erler bolıp tabıladı. Qalǵanı yesa qurgoqlik yamasa mızlıq zonaları. Jer fondini saqlap qalıw ushın gúresiw - insaniyattıń zárúrli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. SHu boyınsha tiykarınan tómendegi ilajlar ámelge asıriladı :
1. Toǵay, ósimliklerdi saqlaw, awıl xojalıǵı jumısların júrgiziwde zamanagóy formalardı qóllaw esabınan shóldiń tarqalıwın toqtatıw.
2. Jerlerdi rekultivatsiyalash.
3. Qurǵaqlıqlardı ózlestiriw, batpaqlardı keptiriw, topraq erroziyasına qarsı gúresiw.
4. Industriyanıń (urbanizatsiyanıń) bastırıp keliwin shegaralaw, yaǵnıy sanaat kompleks hám oraylardı kishi maydanlarda – joqarıǵa qaray qurıw.
Jerni saqlawǵa qaratılǵan ilajlar.
Jer resursların saqlap qalıwda suwdı saqlap topıraqtıń qurǵap qalıwdan qorǵaytuǵın ósimliklerdiń yaǵnıy toǵaylardıń áhmiyeti júdá úlken áhmiyetke iye.
Rekultivatsiya degende buzılǵan tábiyiy territorial komplekslerdi jaqsılaw hám qayta tiklewge qaratılǵan ilajlar túsiniledi.
Buzılǵan jerlerdiń ónimdarlıǵın hám xalq xojalıgındaǵı qayta tiklew maqsetinde alıp barılatuǵın jumıslar eki basqıshtan ibarat esaplanadı:
1. Taw-texnikalıq rekultivaciyası – bul jer maydanların keyin ala ózlestiriw maqsetinde tayarlaw bolıp tabıladı (otvallarni planlastırıw, olardı ónimdar topraqlar menenqaplaw, hám t.b)
2. Biologiyalıq rekultivaciya - bul jerlerdi biologiyalıq ózgesheliklerin, yaǵnıy ónimdarlıǵın qayta tiklewge qaratılǵan ilajlar bolıp tabıladı; olar taw texnikalıq rekultivaciyadan keyin alıp barıladı.
Házirgi kúndegi úlken máselelerden biri bul shóldiń tarqalıwın toqtatıw bolıp tabıladı.
Qumnıń bastırıp keliwinen qorǵaw maqsetinde hár túrlı tosıqlar qurıladı. Bul passiv gúresiw bolıp tabıladı. Qumnıń bastırıwına aktiv gúresiw jolı -ósimliklerdi kóbeytiw.
Qumnıń háreketsheń bastırıwǵa qarsı gúresiwdıń jáne bir jolı - jabısatuǵın elementlerdi yaǵnıy mazut, bitum, gudronlardı quyıw bolıp tabıladı. Olar qum bólekshelerin bir-biri menen jabıstırıp plyonka payda etedi. Sol maqsette suwda eriwshi polielektrolitler de isletilse boladı. (K-4, K-9 ).
Litosferanı qorǵawda toǵaylardı saqlaw zárúrli áhmiyetke iye bolıp tabıladı. Atmosferadaǵı kislorod balansın saqlaw, dáryalardıń gidrologiyalıq rejimin saqlawda toǵaylardıń áhmiyeti júdá úlken. Toǵay tábiyiy hám sanitar-gigienik áhmiyetke iye bolıp tabıladı. Toǵay- bul Jerdiń ókpesi bolıp tabıladı. Toǵaydıń 1 gektarı bir jılda 5-10 t. SO₂ ni jutıp 10 -20 t kislorod islep shıǵaradı. Toǵaylardıń mikroklimatın shólkemlestiriwde de áhmiyeti úlken bolıp tabıladı.
Házirgi waqıtta órtler toǵaylarǵa úlken zıyan jetkermekta. Organikalıq elementtı joq etiw menen birgelikte enginlar hár qıylı zamarrıq bakteriyalardıń kóbeyiwine de alıp keledi. Dúnya kólemindegi toǵay eginlerine 97%ke insanlar sebepshi boladı.
Sol sebepli de enginlarge qarsı profilaktikalıq jumıs aparıw, olardı waqtında anıqlap, tawıp, óshiriw -júdá áhmiyetli wazıypa bolıp tabıladı.
Bunnan tısqarı toǵaylardı qayta tiklew hám kóbeytiw jumısları qayta alıp barılıwı zárúr bolıp tabıladı.
Jer astı, olardan aqılǵa say paydalanıw da litosferanı qorǵawdıń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp tabıladı.
Jer astı baylıqların qorǵaw tek ǵana taw-kán jumısların aparıw tarawı menen shegaralanbaydı. Buǵan paydalı qazilmalardı alıw menen baylanıslı bolmaǵan jerlerdi qorǵaw da kiredi. Bul jer astındaǵı imaratlar, bazaları júzege keliwi, óndiristiń zıyanlı shıǵındıların kómip jiberiw, jer astında izertlew hám sınaqlardı ótkeriw sıyaqlı ilajlar kiredi.
Ilimiy hám ruwxıy baylıqqa iye bolǵan jerler, yaǵnıy geologiyalıq esteliklerdi de qorǵaw zárúr bolıp tabıladı.
Bunnan tısqarı paydalı qazilmalar kánleri suw toshqınlarıdan, buzılıwlarınan hám t.b qáwip-qáterlerden qorǵaw zárúr.
Jer astı baylıqların qorǵaw – bu jer qatlamınan jáne onıń quramındaǵı paydalı qazilmalardan aqılǵa say paydalanıw bolıp tabıladı, alınǵan mineral shiyki zat oniminen onı qayta islew processinde kompleks hám tolıq paydalanıw bolıp tabıladı. Bul – xalq xojaliǵında mineral resurslardan aqılǵa say paydalanıw, óndiristegi payda bolǵan shıǵındılardı utilizaciyalaw, yaǵnıy mineral shiyki onim hám janılǵı jaǵılıp ketiwine jol qoymaw, hám de qorshaǵan ortalıqqa unamsız tásirin kemeytiw bolıp tabıladı.
Haywanat dúnyasın qorǵaw.
Haywanat dúnyasın qorǵaw da qorshaǵan ortalıqtı qorǵawdıń tiykarǵı jollarınan biri bolıp tabıladı.
Sońǵı jıllar dawamında jabayı haywanlardı joq etiw artıp barmaqta. 2 mıń jıl dawamında sút emiziwshilerdıń 106 túri joq bolıp ketti. Bunda birinshi 33 túri 1800 jıl dawamında joǵalıp ketken bolsa, keyingi 33 túrı tek 100 jıl dawamında, aqırǵı 40 túri bolsa, tek 50 jıl dawamında joq bolıp ketti.
Búgingi kúnde qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı 280 tur sút emiziwshilerdi, 350 túr quslarrdı hám 20 mıń túr ósimliklerdiń joǵalıp ketiw qáwpin payda etedi.
Túrlerdıń hár túrliligin saqlap qalıw ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń tiykarǵı shártlerinen biri bolıp tabıladı. Qanshelli sırtqı kórinisler hár túrli bolsa, sonshelli bir túr ósimlik yamasa haywanat kóbeyip ketib, qalǵanları ústinen ústinlik etiwine múmkinshilik azayadı.
Flora hám faunanıń túrler sanınıń azayıp ketiwi qorshaǵan ortalıqtıń sapasınıń jamanlasıp ketkenliginen derek beredi.
Sol sebepli de qorqxanalar yaki basqa da zonalar jaratıw jolları menen genetikalıq fondın saqlaw - júdá áhmiyetli wazıypa bolıp tabıladı.
Aqırǵı jıllarda topıraqqa suyıq hám qattı haldaǵı sanaat hám xojalıq xızmet shıǵındılarınıń kelip túsiwi esabine topıraqtıń pataslanıwı da úlken mashqalaǵa aylanıp qoldı. Bul pataslıqlardıń tiykarǵı bólegi topıraqtıń joqarı qabatında 3-5 sm tereńlikte toplanıp qaladı.
Mineral tóginlerdi nadurıs isletiliwi topraqlardıń sıltıiligi yamasa ashqıltımlıǵı asıp ketiwine alıp keledi.
Topıraqtıń hár qıylı elementler menen pataslanıwı topıraqtaǵı ekologiyalıq sistemalardıń aylanba háreketiniń buzılıwına alıp keledi. Topıraqtaǵı pataslıqlar miqroorganizmlerdiń sanın kemeytirip jiberedi, nátiyjede topıraqtı óz-ózin tazalaw qásiyeti, hám de ónimdarlıǵı tómenlep ketedi.
Topıraqtıń záhárli hám mineral tóginler menen pataslanganlıǵı ásirese, suwǵarılatuǵın jerlerdiń keńeyip ketiwi nátiyjesinde aktual mashqalaǵa aylanıp qaldı, sebebi záhárli zatlar suwǵarńw hám drenaj suwı menen tarqalıwı múmkin.
Ishimlik suw menen birge pestitsidler insan organizimine de kelip túsiw múmkin. Pestitsidlerdi paydalanıw - bul ósimliklerdiń keselliklerine hám nasekomalarǵa qarsı gúresiwdiń nátiyjeli usıllarınan biri bolıp tabıladı.
Lekin olardıń kóbeyip ketiwi insaniyat hám átirapındaǵı tábiyatqa kórsetip atırǵan unamsız tásiri asıp ketiwge alıp keledi.
Pestitsidlerdiń qorshaǵan ortalıqqa zıyanlı tásirin kemeytiw ushın olardıń isletiliwin qattı qadaǵalaw shárt. Pestitsidlerden paydalanıw, olardı saqlaw hám transportirovkasında miymet qáwipsizligi talapların orınlaw kerek.
Topıraqtıń suw tásirinde erroziyaǵa ushırawı hám oǵan qarsı gúresiw jolları
Jawınlar (jawın, nóser, burshaq hám qar) tásirinde topıraqtıń ónimli ústki qatlamınıń juwılıwına topıraqtıń erroziyası dep ataladı. Nátiyjede jer maydanında tereńlik hám jarlıq payda boladı.
Topıraqtıń suw tásirindegi erroziyasınıń tómendegi formaları bar:
1. Betleme erroziya.
2. Sızıqlı yamasa jarli erroziya.
3. Jılısıw erroziya.
4. Qulaw erroziya.
Topıraqtıń suw tásirinde juwılıwı betleme erroziya dep ataladı. Bunda qar suwı, jawın tamshıları aldın topıraqqa urılıp, onıń bóleklerin jibitip jumsartadı, keyin payda bolǵan aǵıs topıraqtı sol shirindili jibigen ústingi bólegin juwıp ketedi. Bul hádiyse ósimliklerdiń ósiwine unamsız tásir etedi hám ónimdarlıqtı 2-3 márte azaytadı. Atap aytqanda, qardan erigen suw hár gektar jerden 25 t ǵa shekem topıraqtıń ónimli qatlamın juwıp ketiwi múmkin.
Topıraq erroziyasınıń ekinshi túri suw tásirinde sızıqlı yamasa jarlı erroziya bolıp tabıladı. Qıya jerlerde, oypatlıq boyında qar, jawın, nóser suwı birge qosılıp kúshli aǵıslar payda etedi. Jarlıqlardıń ortasha ósiw tezligi topıraq quramına baylanıslı bolıp, bir jılda 3 m den 8-26 m ge shekem bolıwı múmkin. Jarlıqlar sebepli jerler jumısqa jaramsız bolıp qaladı, egin maydanları qisqaradı, awıl xojalıq mashinalarınan hám transport qurallarınan paydalanıw ushın qolaysızlıqlar payda boladı. Eń ashınarlısı, region aymaqlarınan aǵatuǵın dáryalar júdá ilaylanıp qaladı. Mısalı, Aral teńizine Amudaryadan jılına 100 mln t túrli ximiyalıq quramǵa iye bolǵan pataslıqlar kelip túsedi.
Sel tásirinde de topıraq erroziyaǵa ushırawı múmkin. Sel-kúshli nóser nátiyjesinde payda bolǵan aǵıs bolıp, ol topıraqtı juwıwdan tısqarı, óz jolında dus kelgen barlıq zatlar (taslar, terekler, qum, ılay hám basqalar ) dı uzaq jerlerge alıp ketedi hám júdá kóp jerlerdi isten shıǵaradı.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Oraylıq Aziyada 1872-1967 jıllar dawamında 2917 márte, Ózbekstanda bolsa, 1969 márte sel bolǵan. Olar xalıq xojalıǵına úlken ekonomikalıq, social hám ekologiyalıq zıyan jetkazgan. Mısalı, 1921 jılda házirgi Almatı qalası qasında kúshli sel bolıp, suw aǵımınıń qıyalıǵı eki qabatlı imaratqa teń, tezligi 5 m/s bolǵan hám 4 saat dawamında qalaǵa 1800 mıń m³ ılaylı, tas-maydalanǵan taslardı alıp kelgen. Nátiyjede baxıtsız hádiyseler júz bergen, 1963-jıl 7-iyulde Talgar oypatlıǵında bolıp ótken sel nátiyjesinde Almatı qalasından 60 km uzaqlıqta jaylasqan Esik ko'li joq bolıp ketken.
Topıraq erroziyasınıń taǵı bir túri-irrgaciya erroziyası bolıp tabıladı. Bul kóbirek dıyxanshılıq penen shuǵıllanatuǵın qıya jerlerdi nadurıs suwǵarıw nátiyjesinde júz beredi, bunda kishi jarlıqlar júzege kelip, topıraq suw tásirinde juwıladı. Mısalı, Tashkent wálayatınıń bir qatar xojalıqlarında irrigaciyalar erroziyası sebepli hár bir gektar jerdan ortasha 100 t topıraq juwılıp ketmekte. Bunıń áqibetinde jıl dawamında hár gektar jerdan 100 kg azot hám 115 kg fosfor juwılıp ketpekte.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, topıraqtı erroziyadan saqlap qalıw ushın bir qatar ilajlar bar.
1. Oylı-qırlılıqlardan ibarat bolǵan jerlerde kóp jıllıq eginler egiw, baǵdarshılıq hám júzimgershilik tarawların rawajlandırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Qiyalıǵı 5-10° tan ibarat jerlerdiń jan bawırları kese júrilse, jawın suwı qarıqlar payda eta almaydı. Jerdıń qiyalıǵı 10 -15° tik bolǵan jerlerde kóp jıllıq ot-jem ósimliklerin egiw yamasa pushtarlar alıp miyweli terekler hám júzimzarlıqlar qurıw respublikamız kóleminde keń kólemde ámelge asırılıp atır.
2. Jollar qurılısı waqtında jawıngershilik suwı aǵıp ketiwi ushın jol boylap salmalar qazıw hám terekzarlar qurıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Suw háwizleri, bógetler, kanallar hám suw bazaları qurılısı waqtında topıraq alınǵan jerleri tegislenip, terekzarlar qurıw kerek. Mısalı, Samarqant wálayatı Pastdargom rayonında kishi jar hám saylardı tegislew esabına 200 gektar jańa jerler ashıp xojalıq esabına ótkerilgen.
3. Qırǵaqlardı juwatuǵın dárya boyında damba hám kótermeler ornatıw, jarlıqlarǵa suw túspeytuǵın salmalar qazıw, jumsaq hám kiyim-kenshek tez juwılatuǵın topıraqlı orınlarda salma ornına temir-beton lotoklar qurıw, jarlarda hám saylıqlarda suw aǵımın toosıwshı bógetler qurıw, selge qarsı gúresiw ushın qurǵaqlay suw saqlaǵıshlar hám suw bazaları qurıw, tekshetárizli salmalar qazıw úlken ekologiyalıq áhmiyetke iye. Mısalı, Tashkent walayatı Bostanlıq rayonındaǵı sel kóp bolatuǵın taw janbawırlarında tekshetárizli salmalar qazılıp, terekzarlar júzege kelgen.