Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

1-LEKCIYA. SANAAT EKOLOGIYA PÁNINE KIRISIW

R e j e:

1. 
   “Sanaat ekologiyası” pániniń maqseti hám wazıypaları hám basqa pánler menen baylanıslılıǵı.
   
2. 
   Ortalıq, teń salmaqlılıq hám ekologiyalıq faktorları.
   
3. 
   Atmosfera hawası, onıń quramı hám mánisi.
   

«Sanaat ekologiyası» páni, onıń quramı, maqseti, wazıypaları hám basqa pánler menen baylanıslılıǵı.
Bizge belgili, keyinge 80 jıl dawamında pán hám texnika keskin rawajlandi, sanaat, transnort, qurılıs, energetika tarmaqları tez pát penen rawajlanıp, tábiyıy baylıqlar (neft hám gaz, kómir, reńli metallar) dan hádden tıs paydalanıldı, qurǵaq jerler-jaylawlar, toǵayzarlar, batpaqlıqlar ózlestirildi, sanaatda hám awıl xo'jaliǵı tarmaqlarında túrli záhárli ximiyalıq elementlerden qollanılıp kelindi. Nátiyjede tábiyiy ortalıqta ekologiyalıq teń salmaqlılıq buzildi, topıraq, suw hám atmosfera hawasınıń tábiyiy quramı ózgeredi, túrli pataslanıwlar payda boldı. Bular tek ǵana ekonomikalıq - social krizislerdı, bálki ekologiyalıq krizislerdiń kelip shıǵıwına tiykarǵı sebep boldı hám tábiyıy baylıqlardıń kún sayın azayıwına alıp keldi. Mısalı, Jarqoq hám Gazlı jer astı baylıqları jıldan jılǵa azayıp barıwı kópshilikke málim bolıp qaldı.
Bunnan tısqarı, bir para -bir regionlarda suw máseleleriniń kelip shıǵıwı (mısalı, Aral teńiziniń qurib barıwı, Zarafshan dáryasınıń qurib barıwı, Arnasay kóli átirapındaǵı ekologiyalıq máseleler hám taǵı basqalar ), ósimlik hám haywanat túrleriniń qırılıb ketiwine sebep boldı. Eger 17 - 18 ásirler dawamında hámmesi bolıp 32 túrleri joǵalıp ketken bolsa, 20 ásir aqırlarına kelip 235 haywanat túrleri hám 400 den artıq ósimlik túrleri joǵalıp ketti.
Ekologiyalıq mashqala degende insannıń tábiyatqa kórsetip atırǵan tásiri menen baylanıslı halda tábiyaattıń insanǵa tásiri, yaǵnıy onıń turmısında, ekonomikasında xojalıq áhmiyetine iyelik etiw bolǵan processler, tábiy hádiyseler menen baylanıslı hár qanday hádiyse túsiniledi. Mısalı, ıqlımdıń ózgeriwi yamasa suw tasqını nátiyjesinde payda bolatuǵın máseleler, islep shıǵarıw kárxanalarında payda bolatuǵın birqansha ayrıqsha jaǵdaylar hám hádiyseler, haywanat túrleriniń bir orından ekinshi orınǵa kóship barıwı hám taǵı basqalar, ekologiyalıq mashqala bola aladı.
Ekologiyalıq mashqalalardıń kólemi hám aktuallıǵına qaray 3 gruppaǵa ajıratıw múmkin.
1. Ulıwmadúnyalıq (global) ekologiyalıq máseleler. Bul gruppaǵa azon qatlamınıń siyreklesiwi, “parnik effekti”, ishimlik suw máseleleri mısal bola aladı.
2. Regionlıq (regional) ekologiyalıq máseleler. Bul gruppaǵa Aral teńiziniń qurǵap barıwı, Arnasay kóli átirapındaǵı ekologiyalıq máseleler, Sarez ko'li mashqalası hám basqalar mısal bola aladı.
3. Jergilikli (lokal) ekologiyalıq máseleler. Bul gruppaǵa sanaat kárxanaları jaylasqan regionlarda (mısalı, Nawayı, Angren, Almalıq, Chirchiq hám b.) tábiyattı qorǵaw máseleleri, suw jetispewshiligi máseleleri, shıǵındılar, pesticidlar, gerbicidlar hám basqa ximiyalıq elementler menen baylanıslı agrosanaat ekologiyalıq máseleleri mısal bola aladı. “Ekologiya” grekshe so’z bolıp, “oykos”–úy hám “logos”–pán, ta’liymat degen ma’nisti ańlatadı. Bul atamanı 1866-jılı Nemis biolog-darvinist alımı Ernest Gekkel “Organizmler marfologiyasınıń ulıwma principleri” shıǵarmasında anıqlama bergen edi. E. Gekkel “ulıwma ekologiya” nı tiri organizmlerdiń qorshaǵan-ortalıq menen óz-ara baylanısların hám tásirin úyrenetuǵın pán dep tariyplegen edi.
Ulıwma ekologiya biologiya pániniń bir bólegi bolsa da, biraq botanika, zoologiyaǵa salıstırǵanda jańa pán bolıp, ol XX ásirdiń baslarında rawajlana basladı.
Ekologiya tiri organizmlerdiń jasaw sharayatı hám olardıń ózi jasap turǵan ortalıq menen óz-ara quramalı múnásebetleri, hám de sol tiykarda payda bolatuǵın nizamlıqlardı úyrenedi. Yaǵnıy tiri organizm jáne onıń málim aymaǵına sáykes keletuǵın ortalıqlarınan ibarat sistemalar tábiyatın izertlew jetedi. Bul bolsa ekologiyalıq sistemalar yamasa ekosistemalar dep ataladı.
Populyasiyalar, túrler, biosenozlar, biogeosenozlar hám biosfera sıyaqlı túsinikler ekologiya pániniń tiykarǵı túsinikleri hám derekleri esaplanadı. Sol sebepli ulıwma ekologiya 4 bólimge bólip uyreniledi.
1. Autekologiya
2. Populyasiyalar ekologiyası
3. Sinekologiya
4. Biosfera
1. Autekologiya (“autos”- grekshe sóz bolıp, “ózi” degen mánisti ańlatadı ) ayırım túrlerdiń jasap turǵan ortalıǵı menen óz-ara múnásebetin, túrlerdiń qanday ortalıqqa kóbirek hám ajıralmas beyimleskenin úyrenedi.
2. Populyasiyalar ekologiyası (“populyasion”- fransuzcha sóz bolıp, “xalıq” degen mánisti ańlatadı) populyasiyalar strukturası hám dinamikasi málim sharayatta túrli organizmler sanınıń ózgeriwi (biomassa dinamiqası) sebeplerin tekseredi.
3. Sinekologiya ("sin"- grekshe sóz bolıp, “birgelikte” degen mánisti ańlatadı) biogeosenozning dúzilisi hám ózgesheliklerin, ayırım ósimlikler hám haywanat túrleriniń óz-ara baylanısların, hám de olardıń sırtqı ortalıq menen múnásebetin úyrenedi.
4. Ekosistemalardı izertlew hám olardıń rawajlanıwı biosfera (grekshe “bios”-turmıs, “sfera”-shar) haqqındaǵı táliymattı payda etti. Planetamızda tarqalǵan organizmler, yaǵnıy Jer qabıǵındaǵı barlıq organizmler sisteması biosfera dep ataladı. Bul táliymattıń tiykarlawshısı akademik V. I. Vernadskiy (1863-1945) esaplanadı.
Ekologiya pániniń rawajlanıwına belgili ilimpazlar YA. N. Pavlovskiy, v. L. Sukachev, S. I. Vavilov, K. A. Timiryazev hám atap aytqanda V. I. Vernadskiy salmaqlı úles qosqan.
Ingliz alımı Ch. Darvin (1809 -1885) niń “Tiri organizmlerdiń jasaw ushın gúres" nızamı ekologiya pániniń negizin quraydı.
Tábiyiy ortalıqta tiri organizmlerdiń ıssılıqqa, ıǵallıqqa, basım hám qurg'aqlıqqa sáykeslesiwi hám túrlerdiń bir-biri menen óz-ara múnásebetleri tiykarında payda bolatuǵın ózgerisler bul nızamnıń negizi (tiykarı ) esaplanadı.
Rus alımı, Moskva Mámleketlik Universiteti professorı K. F. Rul'e (1814-1858) tiri organizmlerdiń sırtqı ortalıq menen óz-ara múnasábetlerin “tábiyaat nızamı” yamasa “qatnas nızamı” dep ataǵan edi.
Oraylıq Aziya xalıqları áyyemginen ekologiyalıq mádeniyat miyraslarına iye. Oraylıq Aziya, sonıń menen birge Ózbekstan tábiyaatın, ósimlikler hám haywanat dúnyasın úyrengen ilimpazlar D. N. Kashkarov, E. P. Korovin, T. Z. Dárwishov, A. M. Muhammadiev hám basqalardıń ilimiy mektepleri, shákirtleri menen birge alıp barılǵan ilimiy-izertlew jumıslarınıń nátiyjeleri ekologiyanıń jáne de rawajlanıwına úlken úles qosdı.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, “ekologiya” hám “ekonomika” atamaları bir túbirli grekshe sózler bolıp tabıladı. Eger “oykos”-úy, ruwzıger, xojalıq bolsa, “nomos”-qaǵıyda, nızam bolıp esaplanadı. “Ekonomika” (ekonomika páni)-úy-ruwzıger xojalıǵın basqarıw kórkem óneri bolıp tabıladı. Sonday eken, “ekologiya” páni “ekonomika” pánine bekkem baylanıslı. Bunnan tısqarı, ekologiya páni fizika, matematika, ximiya, biologiya, fiziologiya, mineralogiya, geografiya, metrologiya, medicina, huqıqtanıw hám basqa pánler menen bekkem baylanıslı fan bolıp tabıladı.
Aqırǵı 20 -25 jıl dawamında insannıń átirap -ortalıqqa tikkeley tásiri sebepli sociallıq-ekonomikalıq processler tupten ózgerip, tarawlar ekologiyası (social ekologiya, ekonomikalıq ekologiya, suw ekologiyası, energetika ekologiyası, qurılıs ekologiyası, sanaat ekologiyası hám taǵı basqalar ) payda boladı. Lekin ekologiya pánin úyrenmesten, sanaat ekologiyasın úyrenip bolmaydı.

“Sanaat ekologiya” pániniń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :

1. Turmıs procesi nizamlıqların úyreniw, sonıń menen birge, insannıń tábiyiy sistemalarǵa hám biosferaǵa kórsetip atırǵan tásirin bir pútkil halda úyreniw.
2. Biologiyalıq resurslardan aqılǵa say paydalanıwdıń ilimiy tiykarların islep shıǵarıw, insan iskerligi sebepli ózgergen tábiyattaǵı processler hám ózgerislerdi aldınan boljaw, olardı basqarıw hám insan ushın eń qolay ortalıqtı saqlaw.
3. Populyasiyalar sanın basqarıw, yaǵnıy ximiyalıq elementlerden aqılǵa say paydalanıw.
4. Ekologiyalıq -huqıqıy nızam -qaǵıydalardı úyreniw hám olarǵa qatań ámel qılıw.
5. Zıyanlı shıǵındılar, olardı zıyansizlandırıw yamasa qayta islew jolların kórsetiw.