Metall va qotishmalarga termik va kimyoviy-termik ishlov berish

Pо‘lat tо‘g‘risida umumiy ma’lumot 
Metallurgiya zavoddarida temir rudalaridan avval chо‘yan, chо‘yandan esa 
pо‘lat ishlab chiqariladi. Uglerodli pо‘latlarning asosi temir (97-99,5%) bо‘lganligi 
bilan unda ma’lum miqdorda (Mn,S,Si,P,N) va ba’zi tasodifiy qо‘shimchalar 
(Cr,W,Cu) va boshqa elementlar xam bо‘ladi. Temir uglerod qotishmalarining 
xossalariga uglerodning ta’siri juda katta. qotishmada uglerod miqdori ortgan sari 
uning puxtaligi ortib, plastikligi kamayib boradi. 
Uglerodli pо‘latlarda doimo bо‘ladigan elementlar mikdori ma’lum darajada, masalan: Mn-0,7%, Si-0,5%, R-0,005%, S-0,05% dan oshmasligi kerak. 
 Pо‘latlarning turlanishi va markalanishi 
Mashinasozlikda ishlatiladigan pо‘latlar ishlatish soxalariga va kimyoviy 
tarkibiga kо‘ra tubandagi guruxlarga bо‘linadi. 
Ishlatilishiga kо‘ra: 1.Konstruksion pо‘latlar 2.Asbobsozlik pо‘latlar 
Kimyoviy tarkibiga kо‘ra: 1.Uglerodli pо‘latlar 2.Legirlangan pо‘latlar 
Konstruksion pо‘latlar: 
Konstruksion pо‘latlar tarkibida 0,6% gacha uglerod 
bо‘ladi. Uglerodli konstruksion pо‘latlar sifatiga kо‘ra oddiy sifatli pо‘latlar, sifatli 
pо‘latlarga bо‘linadi. 
a) oddiy sifatli pо‘latlar - kо‘rilish konstruksiyalari, 
armaturalari, simlar, parchin mixlar va boshqa buyumlar tarzida iste’molchilarga yuboriladi. 
Oddiy sifatli pо‘latlar GOST 380-60 ga kо‘ra 3 guruxga bо‘linadi: A,B va V guruxga bо‘linadi. 
A guruxda mexanik xossalar garantiyalanadi. B guruxda kimyoviy xossalari garantiyalanadi. 
V guruxda mexanikaviy va kimyoviy xossalari garantiyalanadi. 
A guruxda pо‘latlar St xarfi bilan 0,1,2...7 rakamlari bilan markalanadi. Rakam 
qancha katta о‘lsa pо‘latlarning mustaxkamligi shuncha ortiq bо‘ladi. Agarda rakam 
ishorasidash keyin KP bо‘lsa pо‘lat qaynaydigan pо‘lat bо‘ladi. 
Masalan: STO, St1, St2, StZ, St4, St5, Stb, St7 
B gruppa pо‘latlar M.K.B.St xarflari va raqamlari bilan markalanadi. 
Masalan: MStO, ...MSt7, KST0,...,KSt7, BSt1,...,BSt7 
V gruppa pо‘latlar asosan Martin usulida kislorod xaydaladigan konvertor 
usulida tayyorlanadi. VMST1..,VKStI b) sifatli pо‘latlar. GOST 1050-60 ga kо‘ra pо‘latlarning 
mexanik va kimyoviy xossalari garantiyalanadi. Bu pо‘latlar 
kislorod tepasidan xaydaladigan asosiy konvertorlarda 
tayyorlanadi. Sifatli pо‘latlar tarkibidagi margensning 
miqdoriga kо‘ra ikki guruxga bо‘linadi. 
I gurux pо‘latlarda margens miqdori 0,8% bо‘ladi. 
II gurux pо‘latlarda 1,2% ga yetadi. 
I gurux pо‘latlari rakamlar va tegishli miqdorlar bilan. 
II gurux pо‘latlar esa rakamlar va G xarfi bilan markalanadi. 
Masalan: I gurux pо‘latlar 05, 05 kpg08, 10, 15, 20, 25, 30, ...,85... 
II gurux pо‘latlar 15g, 20g, ...,70 g markadagi ikki xonali sonlar 100 
ga bо‘linadi. Shu marka pо‘lati tarkibidagi uglerodning о‘rtacha
mikdori chiqadi. G xarfi margenetsning miqdori oshirilganligini bildiradi. 
Masalan: 15g-0,15% uglerod Mn = 0,8-1,2% gacha ekanligi kо‘rsatadi. 
Yukoridagi markadagi pо‘latlardan 10, 15, 20, markali pо‘latlardan 
tayyorlangan detallar zarur bо‘lgan taqdirda sementitlanadi ya’ni, sirtqi qatlamiga 

Titan va uning qotishmalari

Titan (Titanum), Ti — Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 22, atom massasi 47,88. Titan (unsur) oraliq metallarga kiradi. Titan (unsur) massa sonlari 46 (7,95%), 47(7,75%), 48(73,45%), 49(5,51%), 50(5,34%) boʻlgan 5 ta barqaror izotopdan iborat. Uning bir necha sunʼiy radioaktiv izotoplari ham maʼlum. 1795-yilda nemis kimyogari Titan (unsur) Klaprot TiO2 (rutil) nomaʼlum elementning oksidi ekanligini aniklagan va oʻsha elementga Titan (unsur) nomini bergan [Titan (unsur) nomi yun. afsonasidagi titanlar — Uran (Osmon) va Geya (Yer)ning bolalari nomidan olingan]. 1925-yilda Niderlandiya olimlari VanArkel va de Bur titan (IV)yodidni choʻgʻ holatidagi volfram simda parchalash yuli bilan sof Titan (unsur)oldilar. Titan (unsur) Yer poʻstining massa jihatidan 0,57% ni tashkil qiladi. Titan (unsur) tabiatda titan (1U)oksid TYU2 (rutil, anataz, brukit), temir titanat (yoki ilmenit) FeTiO3, kaltsiy titanat (yoki peroskvit) CaTiO, holida uchraydi. Ilmenit koʻpincha magnetit bilan qoʻshilib FaTiO3 nFe3O4 tarkibli titan magnetitlar hosil qiladi. Bu mineral Titan (unsur)ning muhim rudalaridan.
Titan (unsur) poʻlat kabi yaltiroq qattiq metall. Suyuqlanish temperaturasi 1668±5°, qaynash temperaturasi 3227°, zichligi 4,51 g/sm3. Titan (unsur) mustahkam va plastik, oson bolgʻalanadi va yoyiladi (prokatlanadi), odatdagi temperaturada juda kuchsiz qaytaruvchi. Titan (unsur) sirtida oksid parda hosil boʻlganligidan korroziyaga bardoshliligi jihatidan zanglamas poʻlatdan ham ustun turadi. U havoda oksidlanmaydi, dengiz suvida zanglamaydi, agressiv kimyoviy muhitlarda ham oʻzgarmaydi. Titan (unsur) suyukdanish temperaturasida eng faol metallar qatoriga oʻtadi. Kizdirilganda deyarli barcha elementlar bilan birikadi. Metallar bilan qattiq eritmalar va intermetalik birikmalar hosil qiladi. 600° dan yuqori temperaturada havo kislorodi bilan oksidlanib, Titan (unsur) (1U)oksid TYU2 ga oʻtadi. 700°dan yuqori temperaturada azot bilan Titan (unsur) nitrid TiN hosil qiladi. 300°dan yuqori temperaturada vodorod xlorid bilan reaksiyaga kirishib, Titan (unsur) (1U)xloridga aylanadi. Titan (unsur) konsentrlangan sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib, Titan (unsur) sulfat Ti(SO4)2 va sulfit angidrid SO2 hosil qiladi. Titan (unsur)ning H2Ti03 va N2TYU4 tarkibli kislotalari N4TYU5 va H4Ti08 tarkibli peroksokislotalari maʼlum. Titan (unsur) oʻz birikmalarida 2 valentli boʻlishi ham mumkin.
Metall xrlidagi Titan (unsur) ancha murakkab usulda olinadi. Avval Titan (unsur) (1U)oksid Titan (unsur) (GU)xloridga oʻtkaziladi. Soʻngra Titan (unsur) (1U)xloridni argon yoki geliy atmosferasida magniy yoki natriy bilan qaytarilib, metall Titan (unsur) olinadi. Sof Titan (unsur) esa Titan (unsur) (1U)yodidni parchalab hosil qilinadi. Sanoatda olinadigan Titan (unsur)ning asosiy qismi aviatsiya, raketa va kemasozlik texnikasiga zarur qotishmalar tayyorlash uchun ketadi. Titan (unsur)ning nikel va temir bilan hosil qilgan qotishmalari poʻlatga qoʻshiladi. Titan (unsur) zaharli emas. U oʻsimlik va hayvon organizmida doim boʻladi. Umurtqali hayvonlarning shox hosilalari, taloq, qalqonsimon bezlarida uchraydi. Kishi organizmiga bir kechakunduzda oziq moddalar va suv bilan 0,85 mg Titan (unsur) kiradi.
Titan birikmalari. Titan (unsur) (1U)oksid TiO2 — oq kukun, qizdirilganda och sariq tusga kiradi, sovitilganda rangi yoʻqoladi. Tabiatda 3 xil kristall: rutil, anataz, brukit shaklida uchraydi. Suyuqlanish temperaturasi 1850°, qaynash temperaturasi 3000° ga yaqin, zichligi 4,18— 4,25 g/sm3. Titan (unsur) (1U)oksid organik va suyultirilgan mineral kislotalarga, H2S va SO2 ga chidamli, ishqorlarda bir oz eriydi. Plastmassalar, sirlar, sunʼiy tolalar ishlab chiqarish.da, qogʻoz, rezina, charm, toʻqimachilik, metallurgiya va lokboʻyoq sanoatida qoʻllanadi.
Titanatlar — metatitanat, ortotitanat va polititanat kislotalarning tuzlari. Barcha titanatlar yuqori temperaturalarda suyuqlanadi, suvda va suyultirilgan kislotalarda erimaydi, faqat konsentrlangan kislotalarda eriydi. Koʻpchilik titanatlarning dielektrik kirituvchanligi yuqori boʻlgani sababli kondensatorlar, ultemperaturatovush qurilmalari, elektron sxemalar, termokompensatorlar va boshqa ishlab chiqarihda qoʻllanadi. Oʻzgaruvchan tarkibli murakkab titanlardan armolkolit Oydagi togʻ jinslarida topilgan.
Titan galogenlar bilan birikib TiX2, TiX3 va TiX4 (bu yerda X — galogen) tarkibli galogeniddar hosil qiladi. Titan galogenidlarini amaliy ahamiyatiga koʻra quyidagi ketma-ketlikka joylashtirish mumkin: xloridlar, yodidlar, bromidlar, ftoridlar.
Titan tetemperaturaxlorid Ti S14 — oʻtkir hidli suyuqlik. Suyuqlanish temperaturasi — 23°, kaynash temperaturasi 136°, zichligi 1,72 g/sm3 (20°da). Suvda gidrolizlanib titan oksixlorid TiOCl2 yoki titan gidroksid (metatitanat kislota) N2TYU3 hosil qiladi. Konsentrlangan xlorid kislota taʼsirida xlortitanat
Issiqbardosh (qiyin eruvchi) metallar