Менежментга кириш фанидан маърузалар матни

10.3.Низоларни бошқариш
Кўпинча меҳнат жамоаларида у ѐки бу низоли вазиятлар даврий равишда вужудга келадилар.
Низо- бу иккита ѐки кўпроқ томонлар, яъни аниқ шахслар ва гуруҳлар ўртасидаги ҳақиқий курашдир, бунда ҳар бир томон ўзининг нуқтаи назари ѐки мақсади қабул қилишига ва бошқа томонни ушбу нарсани қилишига ҳалақит беришга ҳаракат қилади.
Шундай фикр борки, низо бу ҳамма вақт ҳам исталмаган ҳодиса, ундан қочиш ва уни вужудга келган пайтдаѐқ дарҳол ҳал қилиш керак. Ҳақиқатда эса низолар ташкилот фаолиятининг самарадорлигини ошишига олиб
келувчи вазифавий ѐки гуруҳли ҳамкорлик ва улар фаолиятининг самарадорлигини пасайишига олиб келувчи дисвазифавий бўлишлари мумкин. Аниқроғи, низолар ҳам ижобий ва ҳам салбий вазифаларни бажаришлари мумкин (10.2. жадвал). Низоларнинг у ѐки бу вазифаларини устунлик қилиши асосан уларни бошқаришга боғлиқдир.
Низоларни тўртта асосий тури мавжуд.
10.2-жадвал
Низоларнинг вазифалари
Ижобийлар
Салбийлар
Низолашувчи томонлар ўртасидаги кескинликни камайтириш
Низода иштирок этишга катта моддий, руҳий харажатлар
Эътироз билдирувчилар, низонинг сабаблари ҳақидаги янги ахборотларни олиниши
Ходимларни ишдан бўшатилиши, интизомни пасайиши, жамоадаги ижтимоий-руҳий муҳитни ѐмонлашуви
Ташқи душман билан курашда ташкилот жамоасини жипслашиши
Мағлуб гуруҳлар ҳақида душманлар ҳақидаги каби тасаввур
Ўзгариш ва ривожланишга рағбатлантириш
Ишга зиѐн ѐтказган ҳолда низони ўзаро ҳамкорлик жараѐнига ғоятда берилиб кетиш
Қўл остидагиларда тобелик синдромини пасайиши
Низо тугагандан кейин – иштирок- чилар ўртасидаги ҳамкорликни камайиши ѐки тугаши
Муаммоларни аниқланиши
Ишга доир низоларни қийинчилик билан тикланиши
Биринчи тур - шахс ичидаги низо. У ҳар хил шаклларда бўлиши мумкин. Унинг энг кенг тарқалган шаклларидан бири - бу ролли низолар, бунда бир киши олдига унинг иши натижалари қандай бўлиши сабабидан зиддиятли талаблар қўйиладилади. Масалан, бевосита бошлиқ – бўлим мудири товаршуносга пойафзал сифатини текширишни жадаллаштириш топшириғини беради, сифат бўйича раҳбар эса пойафзал сифатини текширишни технологик жараѐнни секинлаштириш йўли билан яхшилашни
талаб қилади. Низо якка ҳукмронликни бузилиши ва қўл остидаги шахс олдига зиддиятли талаблар қўйилиши туфайли вужудга келади.
Бир қатор ҳолларда якка шахснинг ичида содир бўлаѐтган шахс ичидаги низо уни мақсадлари ѐки қарашларининг низоси бўлади. У якка шахс ўзаро бир бирларини истисно қилувчи мақсадларни танлаган ѐки уларга эришишга ҳаракат қилаѐтган ҳолда мақсадларнинг низосига айланади. Якка шахс ўзининг фикрлари, қадриятлари ва умуман ҳулқининг қониқроқсизлигининг тан олган вақтда у фикрларнинг низоси бўлади.
Иккинчи тур - шахслараро низо (энг кенг тарқалган). Раҳбарларга кўпинча жамоа манфаатларини ҳимоя қилишга тўғри келади (ускуналардан фойдаланиш вақтини тақсимлаш ва ҳ. к.). Бунда ҳар бир киши юқори раҳбариятни ушбу ресурсларни худди унга ажратишга кўндириши керак. Яна иккита мутахассисларни ўз лойиҳаларини амалга оширилиши учун тўқнашуви бўлиши мумкин. Битта бўш ўрин (лавозим)га иккита номзодлар ўртасида, ҳамда характер, қарашлар ва қадрияиларнинг ҳар хил аломатларига эга алоҳида шахслар ўртасида ҳам низо бўлиши мумкин.
Учинчи тур - шахс ва гуруҳ ўртасидаги низо. Норасмий гуруҳлар ҳулқнинг меъѐрини белгилайдилар. Ҳар бир киши бу гуруҳга қабул қили- ниши учун уларга риоя қилиниши керак. Аммо агар гуруҳнинг тилаклари алоҳида шахснинг тилакларига нисбатан зиддиятда бўлса, бу ҳолда низо келиб чиқади.
Низо лавозимли вазиятлар заминидан ҳам вужудга келиши мумкин. Раҳбар интизом чораларини қўллашга мажбур бўлади, улар қўл остидаги- ларда оммабоп бўлмасликлари мумкин. Бу вақтда гуруҳ жавоб зарбасини бериши- раҳбарга нисбатан муносабатни ўзгартириши мумкин.
Тўртинчи тур - гуруҳлараро низо, яъни гуруҳлар (расмий ва норасмий) ўртасидаги , ҳамда касаба уюшмалари ва маъмурият ўртасидаги. Хизмат гуруҳлари кўпинча мақсадлардаги фарқлар туфайли бир бирлари билан низолашадилар. Масалан, харидорга сотиш бўлимида ҳамма вақт ҳам бюртмаларни бажариш учун кўпроқ товар захиралари бўлиши керак, бу ўз
навбатида, харажатларни кўпайишига олиб келади ва бунинг оқибатида, у молиявий ва бошқа бўлимларнинг манфаатларига зид бўлади. Бевосита менежерлар муҳитидаги низоларнинг бир неча турларини ажратиш мумкин, яъни:
 бошқарувнинг ҳар хил даражасидаги менежерлар ўртасидаги;
 менежерлар ва корхонага босим ўтказувчи гуруҳлар ўртасидаги;
 ҳам алоҳида шахслар ва ҳам менежментнинг ҳар хил ғояларнинг манбалари - катта ва кичик ѐшдаги бошқарувчилар вакиллари бўлган менежерлар ўртасидаги;
 менежерлар ва жамиятдиги ҳар хил ташкилотлар (касаба уюшмалари, бирлашмалар, матбуот гуруҳлари, лоббистлар ва ҳ к.) ўртасидаги.
Шуни таъкидлаш керакки, низоларни турларга бўлиш етарлича шартлидир. Низоларнинг ҳар хил турлари ўртасидаги қатъий чегаралар мавжуд эмас ва амалиѐтда қуйдагича низолар вужудга келадилар: ташкилий вертикалли шахслараро, горизонталли очиқ гуруҳлараро ва бошқалар.
Қуйидагилар низоларнинг асосий сабаблари бўладилар:
1. Ҳамма вақт чекланган бўлган ресурсларни ходимлар ѐки бўлинмалар
ўртасида тақсимланиши. Раҳбарият материаллар, одам ресурслари ва молиявий маблағларни ҳар хил гуруҳлар ўртасида шундай тақсимлашга ҳаракат қиладики, у ташкилот мақсадларига самаралироқ эришишга ѐрдам берсин. Бунда ҳар бир гуруҳ камроқ эмас, балки кўпроқ олишни истайди, натижада низо вужудга келади.
2. Вазифаларнинг ўзаро боғликлиги. У бир одам ѐки гуруҳ вазифани ба- жаришда бошқа одам ѐки гуруҳга боғлик бўлган барча ерда мавжуд бўлади.
3.Мақсадлардаги фарқлар. Корхона борган сари ихтисослашаѐтган бўлинмаларга бўлинган вақтда низоли вазиятлар вужудга келадилар. Улар ўз мақсадларини ўзлари шакллантирадилар ва уларга эришишга, бутун ташкилот мақсадларига эришишга қараганда кўпроқ эътибор қаратишлари мумкин.
4.Вазият ва фикрларни баҳолашдаги фарқлар. Қандайдир вазият ҳақидаги тасаввур маълум максадга эришиш истагига боғлиқдир. Вазиятни объектив баҳолашнинг ўрнига, одамлар, уларнинг фикрларига кўра, фақат ўзларининг гуруҳлари ва шахсий эхтиѐжлари учун қулайроқ вазиятнинг муқобиллиги ва жиҳатларини куриб чиқишлари мумкин. Масалан, қўл остидаги киши ўзини ҳамма вақт ҳам ўз фикрини ифодалаш ҳуқуқига эга деб ҳисоблайди, шу билан бир вақтда раҳбар, қўл остидаги киши фақат ундан сўралган пайтдагина ўз фикрини ифодалаш ҳуқуқига эга ва унга айтилган нарсани сўзсиз бажариши керак деб ҳисоблайди.
5.Ҳулқнинг одатлар ва ҳаѐт тажрибасидаги фарқлар. Тадқиқотлар шуни кўрсатадиларки, ҳар хил ҳаѐт тажрибаси (маълумот, иш стажи, ѐши ва ижтимоий таърифлар)га эга одамлар ҳамма вақт ҳам тўлиқ ўзаро бир бирларини тушунишга эриша олмайдилар. Уларнинг ҳамкорлик қилишларида низолар вужудга келади.
6. Қониқарсиз коммуникацион алоқа. Ахборотларга эга бўлмаган ходимлар вазият ѐки бошқаларнинг нуқтаи назарини тушина олмайдилар, бу низонинг сабаби бўлади.
7. Ходимларнинг лавозимли йўриқномалари, ҳамда бўлинмалар ҳақи- даги қоидаларнинг йўқлиги, ноаниқлиги ѐки такрорланиши.
8. Ходимнинг ҳуқуқлари, унинг фаолият натижалари учун жавобгарлигининг мутаносиб етарли эмаслиги.
9. Жамоа аъзолари меҳнатини баҳолашнинг ўйлаб кўрилмаган мезон- лари.
10. Меҳнатни ѐмон ташкил қилиниши ва шароитлари.
11. Раҳбарлик лавозимига янги келган одамда раҳбарлик фаолияти, одамлар билан ишлаш қобилияти ва кўникмаларини йўқлиги. Бундай раҳбар одамларни уюштира олмайди. Хатто унинг қўл остидагиларга кўпгина қонуний талабларни ҳам эътироз, салбий реакцияни, баъзида эса
12.Шахснинг атрофдагилар билан тўқнашувга берилувчи барқарор сифатлари, характери аломатларининг мавжудлиги, масалан ўз сўзида қаттиқ туриб олишга мойиллик, бошқаларнинг камчилигига чидамаслик, ўзини ўзи танқид қилишни пасайиши, манманлик ва тарбиясизлик.
13.Бошқа одамнинг ҳусусиятлари ѐки ҳулқига нисбатан янглиш муносабатга асосланган психологик чидамаслик. Масалан, қандайдир камчи- ликларни у ѐки бу ѐш, миллат, касб, партияликнинг барча вакилларига асоссиз тўнкашдан иборат бўлган хурофий одатлар.
Аммо объектив сабаблар фақат шахс ѐки гуруҳ ўз эҳтиѐжини амалга ошириши мумкин бўлмаган, шахсий ва ѐки гуруҳли манфаатларига қаттиқ тегилган вақтдагина низонинг сабаблари бўладилар. Якка шахснинг жавоби кўпроқ шахснинг ижтимоий пишиб етилганлиги, ҳулқининг унинг учун йўл қўйиладиган шакллари, жамиятда қабул қилинган ижтимоий меъѐрлар ва қоидалар билан белгиланади. Бундан ташқари, якка шахсни низода иштирок этиши қўйилган мақсадларнинг унинг учун аҳамиятлилиги ва вужудга келган тўсиқлар уларни амалга оширишга қанчалик ҳалақит беришлари билан белгиланади. Субъектнинг олдига қанчалик муҳимроқ вазифа қўйилган, унга эришиш учун у қанчалик кўпроқ ҳаракат қилаѐтган бўлса, қаршилик шунчалик кучлироқ ва бунга ҳалақит берувчилар билан ўзаро низоли муносабат шунчалик кескин бўлади.
Низолар сабабларини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд. Картография усули – асосийларидан биридир. Унинг моҳияти низони ташкил қилувчиларни график тасвирлаш, низоли ўзаро ҳаракат ишти- рокчилари ҳулқини изчил таҳлил қилиш, асосий муаммолар, ишти- рокчиларнинг эҳтиѐжлари ва хавотирлари, низо олиб келувчи сабабларни бартараф қилиш усулларини шакллантиришдан иборат бўлади (7.2-расм)
ким
эҳтиѐжлар
хавотирлар
ким ким
эҳтиѐжлар эҳтиѐжлар
муаммолар муаммо муаммолар
ким
эҳтиѐжлар
хавотирлар
10.2-расм. Низонинг картаси.
Учинчи бочқичда асосий эҳтиѐжлар ва бу эҳтиѐж билан боғлиқ хавотирларни, низоли ўзаро ҳаракатнинг барча иштирокчиларини санаб чиқиш кўзда тутилади. Бунда иштирокчиларнинг нуқтаи назарларини орқасида турган ҳулқининг сабаблари аниқланади.
Эҳтиѐжлар ва хавотирларни график тасвирлаш имкониятларни кенгайтиради ва картографиянинг бутун жараѐни тугагандан кейинги эҳтимол бўлган қарорларнинг кенгроқ доираси учун шароитлар яратади. Картани тузиш натижасида низолашувчи томонлар манфаатларини мос келиш нуқтаси юзага чиқади, ҳар бир томонинг қўрқишлари ва хавотирлари номоѐн бўлади, вазиятдан чиқишнинг эҳтимол бўлган йўллари белгиланади.
Низоларнинг оқибатлари вазифавий бўлишлари мумкин. Муаммо барча томонлар учун қулай бўлган йўл билан ҳал қилиниши мумкин ва бунинг натижасида одамлар муаммони ҳал қилишга ўзларини дахлдор эканликларини кўпроқ ҳис қиладилар. Бу, ўз навбатда, қарорларни амалга оширишдаги қийинчиликлар: душманлик, адолатсизлик, ўз ихтиѐрига қарши бориш заруриятини камайтиради ѐки бутунлай бартараф қилади. Низонинг бошқа оқибати шундан иборатки, томонлар бўлғувси вазиятларда кўпроқ зиддиятларга эмас, балки ҳамқорликка мойил бўладилар. Низонинг эҳтимол бўлган ва муҳим оқибатлари яна гуруҳли фикрлаш эҳтимоли ва қўл остидагилар раҳбарнинг ғоясига зид ғояни айта олмайдиган тобелик синдромини пасайишидан иборатдир.
Низолар, агар уларни ҳал қилишнинг самарали йўли топилмаса, қуйидаги салбий оқибатларга олиб келишлари мумкин:
 ходимлар қўнимсизлигини ошиши ва меҳнат унимдорлигини пасайиши;
 келгусида бошқа гуруҳлар билан ҳамқорлик қилишни истамаслик;
 ўз гуруҳларига ҳаддан ташқари содиқлик ва бошқа гуруҳлар билан унимсиз рақобот;
 муаммони ҳал қилишдан кўра, низодаги “ғалаба”га каттароқ аҳамият беришга.
Низоларни бошқариш – бу низо вужудга келтирган сабабларни бартараф қилиш (камайтириш), низо иштироқчилари ҳулқига ўзгаришлар киритиш, уларнинг мақсадларини ўзгартириш бўйича мақсадга қаратилган таъсир кўрсатишдир.
Низоли вазиятларни бошқаришнинг бир неча усуллари мавжуд бўлиб, улар таркибий ва шахсларарога бўлинадилар.
Низоларни ҳал қилишнинг таркибий усуллари қуйидагилардан иборат:
 ишга талабларни тушунтириб бериш. Ҳар бир ходим ва гуруҳга уларни қандай натижалар кутилаѐтганлиги, ахборотларни ким тақдим этиш ва ким олиши, ваколатлар ва маъсулиятнинг тизими кандайлиги тушун- тирилиши керак;
 ваколатлар (вазифалар)ни низолашувчи бўлинмалар орасида тегишли қоидаларга мувофиқ тўла, асосланган ва мустаҳкамланган ҳолда тақсимланиши;
 низолашувчи бўлинмалар учун махсус мувофиқлаштирувчи ва интеграцияловчи механизмлардан фойдаланиш. Ваколатлар иерархиясини ўрнатиш одамларнинг ўзаро ҳамкорлигини тартибга солишга имкон беради. Низоларни бошқаришда хизмат гуруҳлари (мақсадий гуруҳлар, кенгашлар),
билимлари, ходимлар ўртасида алоқани амалга оширувчи хизматлар муҳим роль ўйнайдилар;
 умумташкилотий мажмуавий мақсадларни белгилаш. Бу мақсадларни амалга ошириш учун иккита ѐки кўпроқ ходимлар ѐки бўлимларнинг биргаликда ҳаракат қилиши талаб қилинади. Масалан, агар савдо бўлимининг учта сектори бир бирлари билан низолашсалар, унда умуман бўлим учун мақсадларни шакллантириш керак. Умуман корхона учун аниқ шаклланган мақсадларни шундай тартибда белгиланиши бўлимлар раҳбарлари фақат ўзларининг бўлимларини эмас, балки корхонанинг мақсадларига эришиш учун зарур бўлган қарорларни қабул қилишларига ѐрдам беради;
 ташкилот бошқарувининг ташкилий тузилмасини ўзгартириш, бўлинмаларни низони тўхтатиш мақсадида бўлиш ѐки қўшиб юбориш;
 мукофатлаш тизимидан фойдаланиш. Умумий ташкилий мақсадларга эришишга ўз улушини қўшаѐтган, бошқа гуруҳларга ѐрдам бераѐтган ва муаммоларни ҳал қилишга мажмуавий ѐндашувга ҳаракат қилаѐтган ходим- лар ва бўлинмалар мукофотланишлари керак. Шунинг билан бир вақтда мукофотлаш тизими алоҳида шахслар ва гуруҳларнинг номаъқул ҳулқини рағбатлантирмаслиги керак.
Низоларни ҳал қилишнинг шахслараро усулларига қуйидагилар киради:
 бош тортиш усули. Раҳбар зиддиятларни вужудга келишига қутқу солувчи низоли вазиятларга тушиб қолмаслик, оқибати келишмовчиликларни келтириб чиқарувчи масалаларни муҳокама қилишга киришмасликка ҳаракат қилади;
 силлиқлаш усули. Раҳбар ҳамкорликка эҳтиѐжга мурожаат қилиб, низоли вазиятдан қочишга ҳаракат қилади. Афсуски, бу усулда кўпинча низонинг асосида ѐтган муаммо эсдан чиқарилади, у эса қолади. Туйғу намоѐн бўлмайди, аммо йиғила боради. Пиравордида портлаш содир бўлиши эҳтимоли ўсади;
 ишонтириш усули;
 мажбур қилиш усули. раҳбар ўз нуқтаи назарини қабул қилинишига мажбур қилиш учун ҳукмронликдан фойдаланади.
Қуйидагилар ушбу усулнинг камчиликлари бўладилар:
 қул остидагиларнинг ташаббусини бўғиш, фақат битта нуқтаи назар тақдим этилганлиги сабабли барча муҳим омиллар ҳам ҳисобга олинмас- ликлари эҳтимоли вужудга келади;
 муросага келиш усули, яъни бошқа нуқтаи назарни қабул қилиниши. Ушбу усул бошқарув вазиятларида юқори баҳоланади, чунки ѐмон ниятлиликни камайтиради ва низони тез ҳал қилиш имкониятини беради. Аммо муҳим муаммони ҳал қилиш муносабати билан вужудга келган низонинг бошланғич босқичида муросадан фойдаланиш, мукобилларни қидириб топишга ҳалақит бериши мумкин.
 муаммони ҳал қилиш усули. Бу усулдан фойдаланаѐтган раҳбар низоли вазиятни ҳал қилишнинг энг яхши вариантини топишга ҳаракат қилади. Тадқиқотлар низоли вазиятларни бошқаришга ушбу ѐндошувнинг юқори самарадорлигини тасдиқлаганлар.
Менежер томонидан низоли вазиятларни ҳал қилишда ташкилотнинг қадриятли мўлжаллари (ҳулқ меъѐрлари)га ўзгаришларни ташкилий киритиш йўли бўйича бориш; ҳар хил манфаатларни ҳисобга олиш механизмларини ишлаб чиқиш; қарашлардаги ягоналикни ишлаб чиқиш учун тадбирлар киритиш (гуруҳлар билан музокаралар олиб бориш, ишонтириш усулидан фойдаланиш, маслаҳатлар ўтказиш, рози бўлиш) тавсия этилади.
Бунда менежерларга ҳеч қачон фақат низода иштироқ этувчи бир томоннинг ўрганиш билан чекланмаслик ва бунинг асосида қарорлар қабул қилмаслик керак.
Низоларни ҳал қилишнинг усуллари ва воситалари ҳар хил бўлиши мумкин.
 шахсий (шахсли ѐндошув);
 расмий (ишлаб чиқилган йўриқномалар, қоидалар асосида);
 ижтимоий (гуруҳларнинг ижтимоий ҳолатини ҳисобга олиш билан);
 юридик (қонун доирасидаги ҳаракатлар).
Шундай қилиб, меҳнат жамоаларидаги низоли вазиятларни бошқарса бўлади. Уларни бартараф қилишда раҳбарлар, менежерларга катта роль тегишлидир.
Турли туман ѐндошувлар ва аниқ ахборотлар қарорлар қабул қилишга таъсир кўрсатувчи муҳим омиллар бўлган мураккаб вазиятларда менежерлар вужудга келаѐтган низоларни ўз вақтида аниқлашлари ва уларни ҳал қилишлари, алоҳида ҳолларда вужудга келган вазиятларни рағбатлан- тиришлари ва улардан муаммоларни ҳал қилиш учун фойдаланишлари керак.