"menejment va iqtisodiyot"

4.3.  Xarajatlar strukturasi. 
Mahsulot  tannarxi  nazariyasida  mahsulot  tannarxi  strukturasi  degan  muhim 
tushuncha  mavjud.  U  ayrim  xarajatlarning  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun 
sarflanadigan  jami  xarajatlar  summasidagi  nisbatini  ko’rsatadi.  Odatda,  struktura 
foiz hisobida ulchanadi. 
Tannarx  strukturasi  tarmoqlar  va  korxonalarning  xususiyatiga,  ishlab 
chiqarish  texnologiyasi  va ishlab  chiqarishning  tashkil  qilinishiga  bog’liqdir. 
Mahsulot 
tannarxining 
strukturasi  o’zgarmas  miqdor  hisoblanmaydi. 
Sanoatning  o’sishi,  texnika  va  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  takomillashishi, 
asosiy  va  aylanma  fondlardan  foydalanishning  yaxshilanishi,  ish  haqi  miqdorining 
o’zgarishi,  iste`mol  buyumlari  baholarining  tartibga  tushishi  va  transport 
tariflarining  o’zgarishi bilan  mahsulot tannarxi  strukturasi  ham o’zgaradi. 
Mahsulot  tannarxida  qaysi  guruhdagi  xarajatlar  asosiy  o’rin  tutishiga  qarab, 
sanoat  tarmoqlari  bir-biridan  farq  qiladi  –  ko’p  mehnat,  ko’p  material,  ko’p 
energiya,  ko’p mablag’ talab qiladigan  bo’ladi.  
Ish  haqi  uchun  qilinadigan  xarajatlar  (mehnat  xarajatlari)  salmog’i  eng  katta 
bo’lgan  ishlab  chiqarish  tarmog’i  ko’p  mehnat  talab  qiladigan  tarmoq  hisoblanadi 
(ko’mir sanoati, yog’och tayyorlash sanoati va boshqalar). 
Xom  ashyo  va  materiallarga  qilinadigan  xarajatlar  salmog’i  eng  katta  bo’lgan 
ishlab  chiqarish  tarmogi  ko’p  material  talab  qiladigan  tarmoq  hisoblanadi  (yengil 
sanoat,oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik). 

---

66 
 
Xarajatlarning  ko’p  qismi  asosiy  vositalar  amortizatsiyasi  uchun 
sarflanadigan  tarmoqlar  ko’p  mablag’lar  talab  qiladigan  tarmoqlarga  kiradi 
(masalan,  neft'  va  gaz  qazib  chiqarish,  gidroelektrostantsiyalardа  elektr  energiyasi 
ishlab chiqarish). 
Ishlab 
chiqarishning 
tarmoq 
xususiyatlarini 
hisobga 
olish, 
tannarx 
strukturasini  va  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  iqtisodiy  tahlil  qilish  ishlab 
chiqarishda  yuz  beradigan  asosiy  texnik-iqtisodiy  jarayonlarni  o’rganish,  ishlab 
chiqarishdagi  chiqimlarni  kamaytirishning  asosiy  yo’llarini  belgilashga  imkon 
beradi. Mahsulot tannarxi  xarajat  elementlari  bo`yicha klassifikatsiyalanadi.