"menejment va iqtisodiyot"

6.1.  Mehnat motivatsiyasi. 
Motivatsiya  –  bu  o`zini  va  boshqalarni  shaxsiy  yoki  tashkilot  maqsadlariga 
erishish  uchun  faoliyat  yuritishga  yo`naltirish  jarayoni.  Ruscha-o`zbekcha  lug’atda 
motivatsiya  tushunchasi  biror  ish  yoki  harakatning  yuzaga  kelishiga  sababchi 
bo`lgan  motivlar,  dalillar,  isbotlar,  bahonalar,  vajlar  yoki  sabablar  majmui 
ma`nosida  talqin  etiladi.
1
  Bu  tushuncha  bevosita  inson  omili  bilan  chambarchas 
bog’liqdir.  Shu  nuqtai-nazardan:  Motivlashtirish  –  bu  ruhiy  omil  bo`lib,  shaxs 
faolligining  manbai,  sababi,  dalili  va  har  xil  turli  ehtimollaridir.  U  xodimlarni  jonli 
mehnat  faoliyatiga  rag’batlantiruvchi  kuchli  vositadir.    Boshqacha  qilib  aytganda 
motivlashtirish  –  bu  kishilar  faoliyatini  ruhiy  yo`llar  bilan  maqsadga  muvofiq 
yo`naltirishdir.  U  muayyan  ehtiyojni  qondirish  bilan bog’liq. ehtiyoj esa sabablarda 
namoyon bo`ladi.  
                                                 
1
  Ruscha-o`zbekcha lug’at. T., "O`zFA nashriyoti",  1953,  111-bet.   

---

106 
 
 Inson  tirik  jon  sifatida  ovqat  yeyish,  uxlash,  dam  olib  o`z  kuchini  tiklash, 
o`zini  issiq-sovuqdan  asrash  ehtiyojlariga  ega.  Mazkur  ehtiyojlar  moddiy,  ya`ni 
kiyim-kechak,  oziq-ovqat,  turarjoy  va  boshqalar  shaklida  ifoda  etiladi.  Insonning 
moddiy  ehtiyojlari  bilan  birga  ijtimoiy  ehtiyojlari  ham  borki,  bularga  bilim  olish, 
madaniy  saviyasini  oshirish,  malaka,  mahoratga  ega  bo`lish  va  sog’lom  hayot 
kechirib,  uzoq  umr  ko`rish  kiradi.  Aytilgan  ehtiyojlar  moddiy  shaklga  ega 
bo`lmagan  har  xil  xizmatlar  ko`rsatish  orqali  qondiriladi.  Umuman:  ehtiyoj 
odamlarni  harakatga  intiltiruvchi,  qo`zg’atuvchi motivdir.       
Ehtiyoj  tushunchasi  mohiyatini  ochish  uchun  mayl  tushunchasini  keltirish 
zarur.  Inson  juda  ko`p  narsalarga  ega  bo`lishga  moyil  bo`ladi.  Boshqacha  qilib, 
maylni  xoxish,  istak  kabi  ifodalash  mumkin.  Shunday  qilib,  ehtiyojlar,  bu  – 
insonga  ayni  damda  fiziologik  va  psixologik  jihatdan  nimaningdir  yetmasligidir. 
Mazmunli  motivatsiya  nazariyasi  umuminsoniy  ehtiyojlarni  turkumlashga  harakat 
qildi,  ammo  shuni  aytish  kerakki,  barcha  ehtiyojlarni  aniq  turkumlash  mumkin 
emas.  Hozirgi  kunda  ko`pgina  psixologlar  ikki  xil  ehtiyojlar  turkumi  mavjudligini 
tan  olishgan.  Bular  birlamchi  va  ikkilamchi  ehtiyojlar.  Birlamchi  ehtiyojlar  o`z 
tabiatiga  ko`ra  fiziologik  va  tug’ma  bo`ladi,  ikkilamchi  ehtiyojlar  tabiatiga  ko`ra 
psixologik  bo`ladi.  Birlamchi  ehtiyojlar  genetik  o`tuvchan  bo`ladi,  ikkilamchi 
ehtiyojlar  yillar  davomida  vujudga  keladi.  ehtiyojni  kuzatish  va  o`lchashning 
imkoniyati  yo`q.  Uning  mavjudligini  faqatgina  inson  hatti-harakatidan  aniqlash 
mumkin.  Psixologlar,  insonni  kuzatib  shuni  aniqladilarki,  ehtiyojlar  hatti-harakatga 
motiv  bo`lib  xizmat  qiladi.  Inson  biron  bir  narsaga  ehtiyoj  sezsa,  u  ehtiyojni 
qondirishga  intiladi.  Intilish  –  biror  bir  narsa  kamchilik  sezganda  yo`nalishni 
aniqlash.  Bu  ehtiyoj  sezganda  hatti-harakatdir  va  maqsadga  erishishga  yo`naltiradi. 
Bu  erda  maqsad  deganda,  shu  ehtiyojni  qondirishda  asosiy  dastak  hisoblanadi. 
Inson  bu  maqsadga  erishsa,  ehtiyoj  qondiriladi,  qisman  qondiriladi  yoki  aksincha 
qondirilmasligi  ham mumkin.   
Ehtiyojni  qondirish  darajasi  inson  kelajagidagi  hatti-harakatini  belgilaydi. 
Qaysi  hatti-harakat  inson  ehtiyojini  qondirsa,  u  hatti-harakatni  takrorlaydi,  agar 
qaysi  hatti-harakat  inson  ehtiyojini  qondirmasa,  u  bu  hatti-harakatni  takrorlamaydi. 
Menejerlar  shunday  sharoitni  yaratishlari  kerakki,  bunda  xodim  tashkilot 
maqsadlari  sari intilish  natijasida  o`z ehtiyojini  ham qondira olsin.  
Hozirgi  kunda  odamzodning  turli  xil  aniq  ehtiyojlari  mavjud.  Rahbar  doimo 
ehtimollik  elementini  hisobga  olishi  kerak,  chunki  motivatsiyada  aniq  bir  yaxshi 
usul  yo`q.  Biror  bir  kishiga  bir  motivatsiya  usuli  ta`sir  qilsa,  boshqasiga  umuman 
ta`sir qilmasligi  mumkin.