Menejment nazariyasi

2.6.  Menejment  nazariyasi  asoschilari
Menejment  nazariyasining  asoschilari  Teylor,  Ford,  Gilbert, 
Emerson,  Fayol  va  boshqalardir.  Menejment  nazariyasining  tarixan 
dastlabki  yo'nalishi  «klassik»  (an’anaviy)  maktab  nomini  olgan.  Bu 
maktabning  vujudga  kelishida  amerikalik  muhandis  va  tadqiqotchi 
Frederik  Teylorning  xizmati  katta.  Teylor  xizmat  pog'onasining  bar- 
cha  darajalarini  AQShdagi  Bestlegemdagi  yirik  metallurgiya  korxo- 
nasining  kichik  xizmatchisidan  boshqaruvchisigacha  bo'lgan  jav^zim- 
larni  egallagan.  U  birinchilar  qatorida  ishlab  chiqarishning  ayrim 
jarayonlarini  tashkil  etish  hamda  butun  korxonani  boshqarishga  ilmiy 
yondoshishni  qo'lladi.  Uning  «Korxonani  ilmiy  boshqarish  asoslari», 
«Menejmentni  ilmiy  tashkil  etishning  tamoyil  va  usullari»,  «Sanoat 
korxonalarini  ma’muriy-texnikaviy  tashkil  etish»  kabi  mashhur  asar- 
lari  xorijda  chop  etilgan  ishlab  chiqarishni  boshqarishni  ilmiy  tashkil 
etish  bo'yicha  adabiyotlarning  katta  to'plamiga  asos  soldL_  Teylor 
mehnat  jarayonlarini  maxsus  funksional  boshqarish  zarurligini  asos- 
lab  berdi,  jismoniy  mehnat  bilan  bir  qatorda  ishlab  chiqarishni  tash­
kil  etishni  tarkibiy  unsurlarga  ajratib  ko'rsatishga  harakat  qilgan 
holda  ishlangan  sxemada  o'lda-jo'lda,  pala-partish  ishla'sh  mumkin 
emasligi,  har  bir  narsa  oldindan  qilingan,  ishning  barcha  shartlari  va 
usullari  oldida  aniq,  belgilangan  bo'lishi  aks  ettirilgan.  -
Teylor  kishi  aql-zakovatiga  katta  e’tibor  bergan.  Masalan,  u 
korxona  ustasi  quyidagi  to'qqiz  sifatga  ega  bo'lishi  kerakligini 
ta’kidlagan:

---

1.  Aql-zakovatga.
2.  M a ’lum  m a’lumotga.
3.  Ish  tajribasiga.
4.  Odobga.
5.  G ’ayratga.
6.  Ziyraklikka.
7.  Halollikka.
8.  To‘g ‘ri  fikr  yuritishga.
9.  Yaxshi  salomatlikka.
Shu  bilan  birga  Teylor  bu  sifatlarning  barchasiga  ega  bo'lgan 
kishini topish juda mushkul ekanligini  aytgan.  Ko'pchilik faqat  uchta 
sifatga  ega  bo'ladi  -  ular  oddiy  ish  haqi  to'lanadigan  ishga  olinishi 
mumkin.  Bu  sifatlarning  to'rttasiga  ega  bo'lgan  kishi  nisbatan  ko'p 
haq  to'lanadigan  ishga  olinishi  kerak.  Beshta  sifatni  o'zida  jam 
etgan  kishini  topish  ancha  mushkul,  olti,  yetti,  sakkiz  sifatga  ega 
kishini  topib  bo'lmaydi.  Agar  yuqorida  sanab  o'tilgan  to'qqiz  sifat­
ga  ega  bo'lgan  kishi  topilsa,  uni  usta  lavozimiga  emas,  boshqaruv- 
chi  lavozimiga  qabul  qilish  lozim.  Teylor,  ayniqsa,  ish  joylarini 
tashkil  etish,  ishlashning  maqbul  usullarini  tanlash,  aniq  vazifalar- 
ni  belgilash,  kishilarni  to'g’ri  tanlash  va  ishga  qo'yishga  alohida 
aham iyat  berardi.  U  tomonidan  ishlab  chiqarishni  boshqarish 
bo'yicha  qator tavsiyalar ishlangan.  Masalan,  u  menejment  bo'yicha 
faoliyatning  8  ta  vazifasini  ajratib  ko'rsatgan:
1.  Ishlarni  bajarish  va  taqsimlash  tartibi.
2.  Chizmalar  va  qo'llanmalarni  tuzish.
3.  Vaqtni  me'yorlash  va  mehnatga  haq  to'lash.
4.  Intizomga  rioya  qilish.
5.  Ish  uslublarini  belgilash.
6.  Uskunalar  ish  tartibiga  rioya  qilish.
7.  Uskunalarni  ta’mirlash  va  saqlash.
8.  Sifatni  nazorat  qilish.
Teylorning funksional menejment  tizimi hozirgi  davrda sanoatda 
qo ‘llanmasa-da,  m enejm ent  jarayonini  funksional  taqsim lash 
g'oyasidan  menejmentning  tartibli  (lineyniy)  tizimidan  ham  foy- 
dalaniladi.  Teylor  m a’muriyat  va  ta ’minlovchi  ijtimoiy  jihatlarni 
hisobga  olishi  muhimligini  ta ’kidlab,  bu  ishlab  chiqarishni  tashkil

---

etish  va  menejmentning  muhim  tamoyillaridan  biri  ekanligini  ayt- 
gan.  U  ijtimoiy  demagogiya  usullarini  inkor  etmay,  ulardan  foy- 
dalanishni  tavsiya qilgan.  U ishchilar va  tadbirkorlar o'rtasida  «sinfiy 
hamji-hatlik»ni ta’minlash,  ular o'rtasida munozaraga yo‘l qo'ymaslik 
zaruriyatiga  tayangan  va  uni  menejmentning  eng  muhim  vazifalar- 
idan  biri  deb  hisoblagan.  Teylorning  fikriga  ko'ra,  bunday  vazifani 
faqat ilmiy jihatdan tashkil etilgan menejment tizimi - menejment nazari- 
yasigina  hal  etishi  mumkin.
Teylorizm  ilmiy menejment harakatini  boshlab  berdi.  Bu harakat 
AQShni qamrab  olib,  boshqa kapitalistik mamlakatlarga ham yoyildi. 
Teylor  tizimi  ilmiy  menejmentning  rivojlanishi  uchun  asos  bo'lib 
xizmat  qildi.
Iqtisodiyotni  boshqarish  sohasining yana  bir yirik  nazariyotchisi 
Garrington  Emerson  (1853-1931)  edi.  U  «Unumdorlikning  o‘n 
ikki  tamoyili» asarini  yozib,  bu  asarda  birinchi  bo'lib inson  faoliyatini 
maqbullashtirishga  qarashlar  tizimini  bayon  qilib  berdi.  Emerson 
quyidagi  tamoyillarga  asoslangan  maksimal  mehnat  unumdorligiga 
erishish  usulini  ishlab  chiqdi.
1.  Aniq  belgilangan  g‘oya  va  maqsadlar.
2.  Aqli  rasolik.
3.  Asosli  maslahat.
4.  Q at’iy  intizom.
5.  Xodimlarga  nisbatan  adolatli  munosabat.
6.  Markazlashtirish.
7.  Tezkor,  ishonchli,  to'liq,  aniq  va  doimiy  hisob.
8.  Me'yor  va  tartib.
9.  Sharoitni  normallashtirish.
10.  Operatsiyalarni  me’yorlash.
11.  Yozma  standart  qo'llanmalar.
12.  Unumdorlik  uchun  rag'batlantirish.
0 ‘z  xulosalariga  qo'shimcha  qilib  menejment  uslubini  bayon 
qilish  bilan  muallif  klassik  konsepsiyaga  salmoqli  hissa  qo'shdi.
Sanoat  korxonalarini  tashkil  etish  va  menejment  masalalarini 
o'rgangan  yana  bir  amerikalik  iqtisodchi  Gamilton  Cherch  (1866— 
1936)  o'z  diqqat  e’tiborini  menejmentning  umumiy  nazariy  tamoyil- 
lariga  qaratdi.  Amerikalik boshqa  nazariyotchilardan  farqli  G.Cherch

---

tayyor  qonun-qoidalarni  tavsiya  qilmagan.  U  barcha  sanoat  korxo- 
nalarini  boshqarishning  umumiy  nazariy  tamoyillarini  belgilab,  me­
nejmentning  umumiy  vazifalari  bilan  uni  tashkil  etish  tamoyillarini 
ko'rsatib  berdi.  0 ‘zining  «Ishlab  chiqarishni  boshqarish  asoslari» 
kitobida  menejment  vazifalarining  quyidagi  tasnifini  bayon  qilib 
bergan:  loyihalashtirish,  uskuna  bilan  ta’minlash,  buyuruvchilik, 
hisob  va  amalga  oshirish.  G.Cherch  kitobining  ayrim  nazariy  qoi- 
dalari  hozirgi  davrda  ham  ilmiy  va  amaliy  qimmatga  egadir.
Ilmiy  menejmentning  rivojlanishiga  hisob  va  rejalashtirishning 
chizma  usulini  ishlab  chiqqan  Genri  Gant  (1861-1919)  va  ishini 
maqbullashtirish  uchun  standart  harakatlarni  qo'llab  ayrim  ishlar- 
ni  bajarish  usullarini  taklif  etgan  Frenk  Gilbert  (1868-1924)  salmoqli 
hissa  qo'shgan.
Shuningdek,  menejment  nazariyasiga  fransuz  muhandisi  Anri 
Fayol  muhim  hissa  qo'shgan,  u  menejment  vazifalarini,  maqbul­
lashtirish  -  oldindan  ko‘ra  olish,  tashkil  etish,  buyurish,  kelishuv, 
nazorat  qilishga  tenglashtirgan.  1916-yilda  uning  «U m um iy  va 
sanoat  boshqaruvi»,  1924-yilda  «Mehnatni  ilmiy  tashkil  etish»  va 
«Ijobiy  menejment»  asarlari  chop  etildi.
Genri  Ford  ishlab  chiqarish  korxonalarini  boshqarishning  tash- 
kiliy-texnikaviy  tamoyillarini  yaratgan.  Fordizm  faqat  menejment 
texnikasi  va  tashkil  etish  rivojlanishida  emas,  balki  mehnat  unum- 
dorligi  o'sishida  ham  yangi  bosqich  bo'ldi.  Ford  ham  Teylor  sin- 
gari  kam  xarajat  bilan  yuqori  mehnat  unumdorligiga  erishishni 
maqsad  qilib  qo‘ygan  bo‘lsa-da,  unga  boshqa  yo‘l  bilan  erishishga 
harakat  qildi.  Teylor  inson  mehnatini  tashkil  etishga  alohida  e’tibor 
bergan  bo'lsa,  Ford  texnika,  texnologiya,  ishlab  chiqarishni  tako- 
millashtirishga  e’tibor  bergan.
Shunday  qilib,  Teylor  va  uning  izdoshlari  burjua  boshqaruv 
nazariyasi  rivojlanishining  menejment  konsepsiyasi  vujudga  kel- 
gan  X IX - X X   asrlar  chegarasidan  X X  asrning 20-yillarigacha  davom 
etgan  davrni  qamrab  olgan  birinchi  bosqichi  namoyandalaridir.
X X  
asrning  20-yillaridan  menejment  rivojlanishining  yirik  kapi- 
talistik  ishlab  chiqarish  ehtiyojlariga  asoslangan  yangi  bosqichi 
boshlandi.  Nazariyotchilar  Teylorizmni  nisbatan  moslashuvchan 
tizim  bilan  almashtirishga  harakat  qildilar.  Ular  menejmentning

---

sotsiologik  va  psixologik  jihatlariga  e’tibor  berib,  ularni  ilmiy  me­
nejment  tarkibiga  kiritdilar.
«Klassik»  maktabga  xos  bo'lgan  inson  omilini  hisobga  olmas- 
lik,  kishilar  faoliyati  sabablariga  soddalashtirish  nuqtai  nazaridan 
yondashish  amerika  menejment  nazariyasida  yangi  yo'nalish  -  «in­
son  munosabatlari»  maktabi  vujudga  kelishiga  sabab  bo'ldi.  Bu 
yo'nalishning  asoschilari  -  amerikaliklar  E.  Meyo,  F.  Rotlisberger, 
Dj.  Lizli  va  boshqalardir.
Garvard  universiteti  professori  E.  Meyo  «inson  munosabat- 
lari»  nazariyasini  ilgari  surdi.  Uning  g'oyalari  mohiyati  shunda-ki, 
mehnat jarayonida psixologik va  ijtimoiy  omillar yetakchi  ahamiyat-