Menejment nazariyasi

13.3. Inson xulqi om illari tizim i
Kishilar jam oasini boshqarish uchun inson xulqi nim aga 
bog'liqligi, o‘z hayotida nimaga asosolanishini bilish zarurdir. Kishi 
xulqi, faoliyati, harakatlari anglangan, biror maqsadga qaratilgan 
bo'ladi. Biror harakatni rag'batlantiruvchi kuch - moddiy va manaviy 
ehtiyojlardir. Lekin, insonning barcha harakati ham o'z ehtiyojini 
qondirishga qaratilmagan. M asalan, inson m a’lum moddiy va 
ma’naviy boyliklarni faqat o'z iste’moli uchun yaratmaydi.
Inson ehtiyoji bilan uning harakati, xulqi o'rtasida qator bevosi- 
ta ifodalanuvchi bo'g'inlar mavjud. Bular manfaat, xohish, qiziqish- 
dir. M a ’lum sharoitlarda ular inson xulqini rag'batlantiruvchi kuchga 
aylanadi. Rag'bat harakat bo'yicha qaror qilishga olib kelsa, qaror 
harakatga olib keladi.
Inson xulqiga ijtimoiy muhit, moddiy ishlab chiqarish ehtiyojlari 
ham ta’sir ko'rsatadi. Ishlab chiqarish iste’molchida ehtiyojni vu-

---

judga keltiradi va bu bilan insonning bu ehtiyojlarni qondirish vosi- 
talarini yaratishga qaratilgan mehnat va m a'naviy faolligini 
rag'batlantiradi. Inson xulqini belgilovchi omillar tizimini quyidagicha 
tasavvur qilish mumkin:
- ijtimoiy va tabiiy muhit (ishlab chiqarish, ijtimoiy munosa- 
batlar, tarbiya tizimi, madaniyat, tabiiy sharoit va h.k.);
- ehtiyojlar (moddiy va m a’naviy);
- ehtiyojlarni manfaat, istak, intilish, maqsad va h.k. shaklida 
anglash;
- harakatga rag‘batlantirish;
- yo‘l-yo‘riq (ichki mobilizatsiya, amaliy harakat qilishga tayyor- 
garlik);
- maqsadga erishish va ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan 
harakat.
Omillarning bu tizimida ham ehtiyojlar shakllanishining asosiy 
manbasi, ham ularni qondirish sharti bo'lgan ijtimoiy muhit muhim 
o'rin egallaydi. Bu tizimning barcha bo'g'inlari o'zaro bog'liq va 
bir-biriga ta’sir qiladi. M uhitga qaratilgan harakat uni o'zgartiradi, 
lekin bu bilan birga shaxsning o'zi, uning ehtiyoj va manfaatlari 
ham o'zgaradi. Inson xulqining bu barcha omillarini hisobga olish 
jamoa ijtimoiy rivojlanishini samarali boshqarish garovidir. Belgi­
langan maqsadga erishish yo'lida kishilarni jipslashtirish uchun 
ular manfaat va ehtiyojlarini ustalik bilan muvofiqlashtirish, ongli- 
likni shalkllantirish, ular faoliyatini moddiy va manaviy rag'bat- 
lantirish zarur. Kishilarda sog'lam va ongli ehtiyojlarni, avvalo, 
mehnatga bo'lgan, tadbirkorlikka, boshqa kishilar bilan munosa- 
batda bo'lish, ishlab chiqarishda intizom va tartibni mustahkam- 
lashga ehtiyojni tarbiyalash zarur.
Jam o an i boshqarish jarayonida har bir xodim ehtiyojini 
qondirish m e’yorini uning mehnat faolligi, sarf qilgan mehnati 
sifati va miqdori, ijtim oiy boylikka qo'shayotgan xissasi bilan 
muvofiqlashtirish lozim. Ishchi yoki xizmatchining mehnat xis­
sasi me’yori va mos holda ular ehtiyojlarini qondirish m e’yori 
butun korxona jam oasi m ehnat xissasiga bog'liqdir. Demak, 
shaxsiy moddiy manfaatdorlik jamoa moddiy manfaatdorligi bi­
lan uzviy bog'liqdir.

---

Moddiy rag'bat - mehnat faoliyatini rag'batlantiruvchi muhim 
omil bo'lishi bilan birga u yagona kuch bo'lib ham qolmaydi. Ishlovchi- 
lar uchun faqat moddiy emas, ma’naviy rag'batlantirish ham muhim.
Davlat boshqaruvi tashkilotlari korxona bilan munosabatlarni 
shakllantirishda iqtisodiy vositalar - jamg'arma va ssudalar bo'yicha 
fondlar, qimmatli qog'ozlar bo'yicha daromadlar, narxlar va soliqlar, 
soliq imtiyozlari va iqtisodiy sanksiyalar, maqsadli dotatsiya va 
sanksiyalar, valyuta kursi, amortizatsiya ajratmalari me’yorlari ijti­
moiy va ekologik me’yorlar kabilardan foydalanadi.
«Korxonalar to‘g ‘risida»gi qonunda korxona shartnoma maj- 
buriyatlariga rioya qilmaslik, kredit-hisob, soliq intizomini buzgan- 
lik, mahsulot sifatiga, talabga va boshqa korxona xo'jalik faoliyati­
ni amalga oshirish qoidalariga rioya qilmaslik hamda javobgar 
bo'lishi ta’kidlangan. Bundan tashqari u qonunga muvofiq mulkiy 
javobgarlikka ham ega. Bitim shartlariga rioya qilinmaganligi sabab- 
li jarima to'langan hollarda korxona iste’molchining roziligisiz mah­
sulot yetkazib berish, xizmat ko'rsatish bo'yicha majburiyatlardan 
ozod qilinmaydi.
Korxona yer va boshqa tabiiy resurslardan noto‘g ‘ri foydalan- 
ganlik natijasida keltirilgan zarar, atrof muhitni ifloslashtirish, ish­
lab chiqarishda xavfsizlik qoidalarining, sanitariya-gigiena me’yorlari 
va talablari buzilishi natijasida xodimiar sog'lig'iga keltirilgan zarur 
uchun qonunda ko'rsatilgan miqdorda jarima to'laydi. Tabiatdan 
foydalanish qoidalarini buzuvchi korxona faoliyati qonuniy yo‘l bi­
lan shu buzilish hollari bartaraf qilingunga qadar to‘xtatib qo‘yilishi 
mumkin. Xo'jalik ichki faoliyat tartibini belgilash uchun korxonada 
boshqarishning m a ’muriy-farmoyish usullari ishlab chiqilib, 
qo'llanishi kerak.