3.
Mashqlar paytida o’quvchilar o’z mehnat harakatlarini kontrol’
qilishlari kerak. Bunda dastlabki tayyorgarlikning to’g’riligiga katta ahamiyat
beriladi. Ma’lumki, beqaror ko’nikmalar yoki noto’g’ri ish usullari keyingi ta’lim
uchun jiddiy to’siq bo’ladi. Shu sababli o’qituvchi o’quvchilarning eng boshidan
mehnat usullari, harakatlari, operatsiyalarini to’g’ri bajarishlarini kuzatib barishi
kerak. Agar o’quvchilar o’zlarini kontrol’ qilishiga jalb etilsa, ya’ni ular o’z-uzuni
kontorl’ qilishini amalga oshirsa, bu talab samaraliroq bajariladi. Shu sabali,
o’qituvchi mahnat usullarini, harakatlarini bajarish qoidalarini tushuntirar ekan,
o’quvchilarga shunday mezonlarni ko’rsatadiki, o’quvchilar shu mezonlar asosida
o’zlari bajaradigan harakatlarning to’g’riligi haqida hukm chiqarishlari mumkin.
9
Shuningdek, o’z-uzuni kontrol qilish o’quvchilarni asosiy o’quv vazifasi – mehnat
malakalarini egallashdan chalg’imasligi kerak.
Egovlashdek keng tarqalgan slesarlik operatsiyani o’rganishda o’z-uzuni
kontrol’ qilish imkoniyatlarini kurib o’tamiz. Ma’lumki, egovni muvozanatda
tutishi-ko’rsatilgan operatsiyaning eng qiyin usullaridan biridir. Bu usulni
o’rganish qiyinligining sababi ko’proq egovning tebranishi ish harakati vaqtida
uning gorizontal tekislikdan og’ishini ko’zi bilan izohlanadi. Shu sababli,
o’quvchilar o’z harakatlarini o’zlari to’g’irlab turishiga asos bo’ladigan boshqa
qandaydir belgi kerak. Buning uchun ustaxonalardagi mashg’ulotlar sharoitida
kuydagi didaktik usuldan foydalanish mumkin. O’quvchilarga zarb usuli bilan
bajarish va o’z harakatlarini ishlov berilayotgan butun yuza egov tishlarining bir
tekis izlari turi tavsiya etiladi.
Ana shu maqsadda keyingi yillarda ko’proq ta’limning texnik vositalari-
trenajyorlar o’quvchilarga o’z mehnat harakatlarida berilgan kuch. Ma’lumki,
ishchi ishlab chiqarish tekisligini bajarishda o’zi uchun zarur muayyan
spravochnik materiallarini topa olishi kerak. Agar masalan, stanokchi haqida gap
borayotgan bo’lsa, bu topshiriq konkret ish shartlariga ko’ra qirqish rejimi
elementlari (qirqish chuqirligi, qirqish tezligin uzatish) bo’lishi mumkin, elektr
montajchi uchun esa spravochnikdan simlarning markalarini, apparatlar va
hakozolarni topishga to’g’ri keladi. Ishchining malakasi qancha yuqori bo’lsa, u
spravochnik adabiyotdan shunchalik keng foydalaniladi. Shu bilan birga mehnat
ta’limi protsessida spravochniklardan foydalanish yagona maqsad emas, balki
o’quvchilarni sanoat ishlab chiqarishi asoslari bilan tanishtirish usullaridan biri
bo’lishi kerak. Demak, spravochnik adabiyotdan foydalanishga o’quvchilarning
mehnat faoliyati mazmuni talab qilgandagina murojat qilinadi. Masalan, rez’ba
ochishda zagatovkalarning tegishli o’lchamlari jadvallardan tanlanadi, eskizlar
tuzishda GOST lardan foydalaniladi, elektr sxemalarni ishlashda elektr montaji
ishlariga oid spravochniklardan foydalanadi va hokazo.
Laboratoriya tajribalarini o’quvchilar ustaxonalaridagi mashg’ulotlarda ishlov
beriladigan materiallarning xossalari bilan, asboblarning tuzilishi, jihozlar va
10
boshqalar bilan tanishish maqsadida bajaradilar. Bu tajribalar laboratoriya ishlari
o’rtasida tashkil qilinadi. Laboratoriya ishlari qiyinligi o’quvchilarning yoshiga va
mavjud bo’lib moddiy bazaga qarab har xil bo’lishi mumkin. Masalan, yog’ochni
homlik va qattiqlikni sinash o’quvchilarning qo’lidan keladi. Ular hozirgi zamon
priborlari va moslamalardan foydalanganligi ma’qul.
Bunday ishlarni bajarishda
eng muxim o’quvchilarning fan asoslari bo’yicha bilimlardan foydalanishdir. Agar
laboratoriya ishlari unumli mehnat
bilan bog’liq bo’lsa o’quvchilarning ularga
qiziqishi ortadi. Masalan o’quvchilarga mazkur metalning qattiqligini shunchaki
topish emas balki yasaladigan detal’ uchun tegishli qattiqlikdagi zagatovka
tanlashni ham topshirish maqsadga muvofiqdir. Tokarlik stanogini o’rganishga
kirishishda o’quvchilar o’tkirlash burchaklari normativlarga mos kelishni
aniqlash uchun uglomer yordamida keskich geometriyasini tekshirishni
laboratoriya ishi sifatida bajarishlari mumkin.
Odatda laboratoriya ishlari praktikum shaklida tashkil qilinadi, ammo ularni
frontal yo’l bilan ham o’tkazish mumkin. Praktikum shaklidagi laboratoriya
ishlarida o’quvchilar zvenolarga bo’linadi zvenodagi o’quvchilar soni tegishli
jihozlar va laboratoriya tajribalarini o’quvchilarning ijtimoiy foydali mehnati
bilan didaktik bog’lash imkoniyatlariga qarab aniqlanadi.
Qiyinligiga
qarab
laboratoriya
tajribalari
o’quvchilarning
og’zaki
ko’rsatmalari yoki ishlatiladigan priborlarning tuzilishi, ishning maqsadi va ish
tartibi ifodalanadigan yozma instruktsiyalar bo’yicha o’tkazilishi mumkin.
Durodgarlik randalarni vazifalariga ko’ra sirtlarni tozalash, siliqlash, tekislash
maqsadida ishlatiladigan, ya’ni yog’ochka birlamchi ishlov beruvchi randalarga va
maxsus randalarga bo’linadi. Bular sherxebel’ taxta randa, mushranda,
japsarandalardan, hamda zakrov randa, chak randa, konish randa, dila randa,
chorabzal randalar va boshqalardan iborat.
Sherxebel’ bu yog’och materiallarining sirtini tozalash va qalin payraxa olish
yo’li bilan xomaki randalash maqsadida ishlatiladi.
Sherxebelning asosiy qismlari kunda tig’ va ponadan iborat bo’lib
kundasining uzunligi 250-260mm, eni 40-45 mm qalinligi 60 mm bo’ladi.
11
Tig’ining eni 30 mm bo’lib, kesuvchi qirrasi yoy shakliga ega bo’ladi.
Sherxebelda sirtlarni silliq va tekis randalab bo’lmaydi.
Sirtlarni silliq randalash uchun taxta randa ishlatiladi taxta randa
sherxebeldan kundasining enliligi va tig’ining to’g’ri bo’lishi bilan farq qiladi.
Taxta randa kundasining eni 55-60 mm, tig’ining eni 45-60 mm bo’ladi. Ayrim
hollarda o’qituvchilarning yoshlarini, jismoniy qobiliyatlarini xisobga olib
sirtlarni silliqlash maqsadida taxta o’rnida sherxebeldan foydalanish mumkin.
Buning uchun sherxebelning tig’ini charqlab, to’g’ri tig’li qilib beriladi.
Mushiranda bu tuzilishi jixotidan taxta ramdadan farq qilmaydi. Mushiranda
tig’ida qo’chimsha temir pushtax bo’lib, u payraqani sindirish vazifasini o’taydi.
Shuning uchun temir pushtakni tig’ning kesuvchi qirasiga yaqin o’rnatiladi. Shu
tarixa o’rnatilganda tig’ chiqargan payraqani darhol qayirib sindiradi va
randalashni engillashtiradi. Shunday qilib mushranda yordamida yog’och
materiallarning sirti siliqlanadi, shuningdek, yig’ilgan tayyor buyumlarga dastlabki
pardoz beriladi, buyum sirtidagi notekisliklar randalab tekislanadi. Japs randa bu
taxta randa va mushiranda yordamida uzun va enlik taxtalarning sirti silliqlansa
ham ular bilan tekis randalab bo’lmaydi. Japs randa kundasi uzun (700-800mm),
enlik (70-80mm), tig’ining eni 55-60mm bo’ladi. Japs randaga, ko’pincha, temir
pushtakli tig’ o’rnatiladi. Bu randa yordamida randalashda sirtlar tekis chiqishi
uchun payraqi yubqa olinadi va qalin payraqi olinsa, sirt tekis chiqmaydi.
Randalarni ishga sozlash tig’lar o’tmaslanganda ularni kundadan chiqarib
charqlash, charqlashda hosil bo’lgan qirolini to’qish va tig’ini kundaga qaytadan
to’g’ri o’rnatishdan iborat.
Charqlash natijasida tig’larda hosil bo’lgan qirolni to’qish uchun kumqayroq
yoki qayroq tosh, kerosin, suv bilan namlab turiladi. Kerosin qirolni tez to’qishga
yordam beradi. Qayrash vaqtida tig’larning o’tmaslanib qolmasligiga, qum
qayroqning o’yilib tezda ishtan chiqib qolmasligiga e’tibor beriladi.
Randalarni to’g’ri tutish va erkin randalash sirtlarning tekis chiqishini
ta’minlash bilan bir qatorda randalash vaqtida o’quvchilarning ortiqcha kuch
sarflab qiynalmasligiga, charchamasliklariga yordam beradi. Randalash vaqtida
12
sirtlarning tekis chiqmasligi ortiqcha mehnat va material sarflanishiga,
materialning ishtan chiqishiga va o’quvchilarning ishdan bezishlariga sabab
bo’ladi.
O’quvchilarga sirtning silliq va tekis chiqishiga sabab bo’luvchi ominlarini
o’rgatish bilan bir qatorda ortiqcha mehnatni sarflamasdan tez va sifatli
randalashga o’rgatiladi. Buning uchun randalardan foydalanish ketma-ketligi
randalash tartibi va tekislikni tekshirish to’g’risida shuncha berilib bu borada etarli
ko’nikma va malakalar hosil qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |