Мелимухаммедов элёр акбарович қАНҒ давлати археологик ва ёзма манбаларда

Мутаҳассислар xитой манбаларида тилга олинган Қанғни Авестодаги турлар сардорларнинг қароргоҳи ҳисобланган Қанғҳа билан таққослашда якдиллик бўлиб, Фирдавсий “Шоxнома”сига кўра Сирдарёнинг шимоли-шарқий қисмларида локализация қилинади. Хусусан, Абулқосим Фирдавсийнинг “Шоҳнома” асарида Қанқа (Қанға) Турон заминнинг марказий шаҳри сифатида бир неча бор тилга олинади. Авестонинг илк қатламларида учраган Қанҳани локализацияси масаласида С.П. Толстов уни қадимги Хоразм ҳудудлари билан боғлашга уриниб кўрди. Аммо, сўнгги йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар муаммо ечимини Чоч ўлкаси фойдасига хал этмоқда. Бу ҳақда илк бор В.В. Бартольд Авесто Қанҳасини Сирдарёнинг ўрта ҳавзасига жойлаштириб тўғри иш қилган эди. Аслини олганда, Сирдарёнинг ўрта оқимида яшовчи қабилалар ҳақида маълумот берувчи энг қадимги манба – “Авесто” ҳисобланади. Унинг Гат ва Яштларида “тур” ёки “данай саклари” деб аталувчи этнонимлар учрайди. Қадимий тиллар бўйича таниқли шарқшунос олим В.И. Абаев “Авесто”да тилга олинган турларни сакларнинг ўзгинасидир, дейди. “Данай турлари”ни эса Сирдарё бўйларида яшовчи саклар туркумига киритади. Шониёзов К.Ш. Қанғ давлати ва қанғлилар. Т.: 1990, 5-24 бетлар; Филанович М.И. Древняя и средневековая история Ташкента в археологических источниках.Т.: 2010, с. 17-24. Бартольд В.В. Иран, исторический обзор. Соч.,том VII, Москва. 1971, c. 231. Абаев В.И. Скифский быт и реформа Зороастра «Археологические открытия, часть XXIV, 1956, № I.

• Тариxий адабиётларга кўра, Қанғ давлатини шакллантиришида ҳам Сирдарё (Яксарт)ни қуйи xавзасида ва ҳамда шарқий ҳудудларида яшаган кўчманчи чорвадор қабилалар муҳим рол ўйнайди.
• Авестода қанқа, қанға, қандиз топонимлари ҳам учратилади. Аслида, Авестодаги бу топонимлар мил. авв. III-II асрларга тегишли бўлиб, айнан шу асрларда Сирдарёнинг ўрта ҳавзасида канкилар бунёд этган Қанқа шаҳри пайдо бўлади. Сирдарёнинг ўрта ҳавзасида, унинг шимолидаги туманларда яшовчи саклар антик даврининг тарихчи ва географлари асарларида ўз аксини топган. Масалан, улар ҳақида юнон тарихчи ва географлари Полибий (мил. авв. 204-122 йиллар), Страбон (мил. авв. 64-24 йиллар), Квинт Курций Руф (милодий 1 аср), Плутарх (милодий 45-127 йиллар), Арриан (милодий 95-175 йиллар), Римлик Плиний Старший (милодий 23-79 йиллар) ва бошқалар ҳам ёзганлар. Улардан Плиний саклар ҳақида қуйидагиларни ёзади: “форслар уларни (скифларни-О.И.) ўзларига яқин яшовчи қабиланинг номи билан саклар деб атайдилар. Птолемей маълумотларига кўра, Яксарт ўрта оқимларида яшовчи қабила “Катта Яксарт” ёки “Қандар” деб ҳам аталган.
• Беруний А.Р. Индия. Избранные произведения. Том II, Т.: 1963, с. 274.
• Буряков Ю.Ф. Генезис и развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т.: 1982, с. 106.
• Древние авторы о Средней Азии. Т.: 1940, c. 126.
• Ўша асар, с. 125, 130.