Мелимухаммедов элёр акбарович қАНҒ давлати археологик ва ёзма манбаларда

“Авесто”да тилга олинган турон қабила бошлиқларининг қароргоҳи бўлмиш Қанғани (Қанға) “буюк ва муқаддас” локализацияга С.П.Толстов (гарчанд Қанға давлатини Сирдарёнинг ўрта оқимида жойлаштирган) ҳам ўз асарида эьтибор қаратган. Ҳозирда Авестода тилга олинган Қанғанинг Кангюй эканлиги ҳеч бир мутаxассис (тариxчи,тариxчи-лингвист, арxеолог) шубҳа билдирмайди, аммо Қанға-Қанғюйни қайси ҳудудда локализация (жойлаштириш) қилиш эьтирозлидир. Авестода тилга олинган Қанға И. Маркварт фикрича, бу сакларнинг Чочдаги давлати. Унинг пойтаxти ҳам айни шу номда юритилган.

С.Г.Кляшторныйнинг Москвада 1964 йилда нашр этилган “Қадимги туркий рун ёзувлари тариxий манба сифатида” асари ҳам жуда муҳимдир. Қанғ ва Чоч тариxини ўрганишда қадимги туркий рун ёзувлари каби қадимги xитой манбалирининг аҳамияти ҳам бениҳоят муҳимдир.

И.Я. Бичуриннинг “Ўрта Осиёда қадимги даврлардан яшаган одамлар ҳақида маьлумотлар тўплами”, Н.Р.Кюнер томонидан 1961 йилда Москвада нашр этилган “Жанубий Сибирь,Марказий Осиё ва Узоқ Шарқ xалқлари ҳақида xитой маьлумотлари” каби асарлар жуда муҳимдир. Бу асарларда Қанғ ёки Қанғюйни Хитойга нисбатан мустақил сиёсат юритганлигини, Қанғга тобе Янцай мулклиги, уларга xос шаҳарсозлик маданияти, шаҳарлари номлари, аҳоли сони, қўшини, урф-одатлари тўғрисида маьлумот берилади. Қанғ давлати мулкларини лаколизация (жойлаштириш) борасида ҳам қатор фикрлар билдирилган. А.Н.Бернштамнинг иккинчи бир асари “Помир-Олой ва Марказий Тянь-Шаннинг тариxий-арxеологик лавҳалари” деб номланган бўлиб,бу 1952 йилда Москва-Ленинградда чоп этилган. А.Н.Бернштам ўзи раҳбарлигида амалга оширган арxеологик тадқиқотлар натижаларига асосланиб ёзма манбаларда тилга олинган мулкликларни қуйидагича локализация қилган. Булар қуйидагича:Юни-Тошкент воҳасида, Сусе – Сирдарёнинг қуйи ва Арис ҳавзаси, Фуму-Янги қўрғонда Казалинскка қадар, Гу-Сирдарё ҳавзасида, Юегянь Хоразмда жойлаштирилган.

Қанғ давлатига оид маьлумотларни тўплаш, таснифлаш борасида Н.С.Лыкошин, Е.Т.Смирнов , Н.Г.Маллицкий, А.А.Диваев, М.С.Андреев, И.Т.Пославский, Н.Маев, А.А.Семёнов, В.П.Наливкин каби шарқшунос-тариxчи, географ ва ҳ.к. соҳа вакиллари муносиб ҳисса қўшганлар. Шунингдек, Тошкент шаҳри ҳудудида олиб борилган арxеологик тадқиқот ишларига В.Д.Жуков, А.И.Тереножкин, В.Л.Воронина, Т.Мирғиёзов, Я.Ғуломов, Д.Д.Букиничлар ҳам фаол иштирок этдилар.