Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №14

2. O'z-o'zini baholash. 
Baholashning muhim jihatlaridan biri bu 
o'quvchilarning o'z darslari va sinfdan tashqari ishlarini o'zlari baholashidir. 
O'qituvchilar 
va 
o'qituvchilarning 
ta'siri 
o'quvchining 
ta'lim 
faoliyatini 
o'zlashtirishdagi harakatlari bilan, o'zini o'zi "tarbiyalash" faoliyatiga to'g'ri kelishi 
kerak. 
O'z-o'zini boshqarish maxsus harakatlar deb nomlanadi, uning mavzusi 
faoliyat va aloqa sub'ekti sifatida insonning o'ziga xos holatlari va xususiyatlari. 
O'z-o'zini boshqarish ta'lim jarayonining turli bosqichlarida zarur bo'lib, 
shunga muvofiq darsning turli bosqichlarida o`quvchilarga uni o'rgatish kerak. 
Avvalo o'quvchilarga topshiriq boshlanishidan oldin, ya'ni taxminiy bosqichda 
amalga oshiriladigan dastlabki (tayyorgarlik) o'zini o'zi nazorat qilishni o'rgatish kerak. 
Maqsad, tarbiyaviy vazifa, o'qituvchi talablarini to'g'ri tushunganligiga ishonch hosil 
qilish o`quvchi uchun zarurdir. O'quvchidan buni o'qituvchiga savollar berish, 
muammoning shartlari va undan dastlabki ma'lumotlarni aniqlashtirish, shuningdek 
uning ish joyi, mehnat vositalarining tayyorligini tekshirish orqali amalga oshirishi 
kerak. 
Mustaqil faoliyatni amalga oshirish bosqichida, ta'lim muammosini hal qilish 
jarayonida o'qituvchi o`quvchilarning hozirgi (tuzatuvchi) o'zini o'zi boshqarishini 
rag'batlantirishi va "qo'zg'atishi" kerak. O`quvchilarning yakuniy (aniqlovchi) o'zini 

---

299 
o'zi nazorat qilish muayyan ish turini tugatgandan so'ng, mustaqil ishdan so'ng amalga 
oshirilishi kerak. 
O'qituvchi bolalarga o'zini tuta bilish, ichki qarash va o'zini qadrlashni o'rgatish 
uchun darsda har qanday faoliyat turidan foydalanishi mumkin. 
O'z-o'zini nazorat qilishni shakllantirishning uchinchi muhim sharti - bu o'quv 
ishlarida rejalardan foydalanish. 
O'quvni rejalashtirish murakkab faoliyat bo'lib, o`quvchilar uchun muayyan 
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. O'qituvchi bilan hamkorlikda ushbu qiyinchiliklarni 
bolalarni mustaqil bo'lishga undash va ularga turli xil vazifalarni bajarishda aqliy va 
amaliy harakatlarni rejalashtirish qobiliyatiga o'rgatish orqali bartaraf etish mumkin. 
O'qituvchi o'quvchilarga mashg'ulotlar rejasini tuzish quyidagilarni 
tushuntiradi: birinchidan, nima qilmoqchi bo'lganingizdagi asosiy fikrlarni ajratib 
ko'rsatish; ikkinchidan, ularni bajaradigan ketma-ketlikni belgilang, ya'ni ish 
bosqichlarini ajratib ko'rsatish; uchinchidan, qanday usul va usullardan foydalanishga 
qaror qiling; to'rtinchidan, ish qachon bajarilishini belgilash; bunga qancha vaqt 
sarflanadi, qaysi sanaga qadar amalga oshirilishi kerak. 
Tajriba shuni ko'rsatadiki, agar maqsad qo'yilsa va amaliy ish bajarilsa, 
o'quvchilar faoliyatini rejalashtirishda (va shu sababli o'zini o'zi boshqarish) ko'proq 
muvaffaqiyatga erishadilar. Rejani amalda bajarish, unga aniq rioya qilish, shu bilan 
o'zini o'zi boshqarish qobiliyatlarini singdirish bilan belgilanadi. 
O'z-o'zini nazorat qilishni shakllantirishning yana bir muhim sharti 
o'quvchilarni o'zaro tekshirishning turli shakllariga jalb qilishdir. O'zaro baholash 
darsdagi baholash faoliyatining eng muhim tarkibiy qismidir, chunki bu faoliyat 
o`quvchini darsda faol bo'lishga, tahlil qilishga, taqqoslashga, baholashga, xulosalar 
chiqarishga va yaxshi ishlashga intilishga undaydi. 
O'zaro tekshiruvni boshlashdan oldin har bir o`quvchi o'z ishini o'zi baholaydi. 
Va keyin o'qituvchining rahbarligi ostida o'zaro tekshirish o'tkaziladi. Keyin asarlar 
mualliflarga qaytariladi va agar ular sharhlovchilarning harakatlariga rozi bo'lmasa, 
savollar berishlari mumkin. 
Jamoaviy o'quv faoliyatini tashkil etishda refleksiv nazorat va baholash 
faoliyati har bir o'quvchini o'zaro nazorat va o'zaro baholash harakatlariga kiritishni o'z 
ichiga oladi. Buning uchun ballar tizimidan foydalaniladi, ularning maqsadi o'zini va 
boshqalarni yetarlicha baholashni o'rgatishdir. O`quvchilarga qisqa yozuvlarni yozish 
tavsiya etiladi - maqtash, tasdiqlash, istaklar va boshqalar shaklida baholash uchun 
asos. 
Shuni esda tutish kerakki, o`quvchilarning o'zini o'zi boshqarish va qadrlash 
qobiliyatlari shaxsning boshqa xususiyatlari va fazilatlaridan mustaqil ravishda 
rivojlana olmaydi, ular shaxs tuzilishining boshqa tarkibiy qismlari bilan o'zaro bog'liq 
bo'lmasligi mumkin emas. Bu qobiliyatlar birinchi navbatda intellektual sohani 
rivojlanishi va umuman, aqliy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan bog'liq, chunki biz o'zi 
va boshqa odamlar haqida mavjud ma'lumotlarni anglash, o'zi va boshqa odamlar 
haqida xulosalar chiqarish "haqida" gaplashamiz. Bundan tashqari, o'zini o'zi 
boshqarish va o'zini o'zi qadrlash qobiliyati o'quvchining motivatsion sohasini 
rivojlanishi bilan ham belgilanadi, chunki ular uning qadr-qimmati va ta'lim 
faoliyatidagi muvaffaqiyati uchun bolaning tan olinishi, hurmat qilinishi, o'zini o'zi 

---

300 
takomillashtirishi, atrofdagilarning yuqori reytinglariga qiziqishlariga bo'lgan 
ehtiyojiga tayanadi. 
Bunday usulni ayniqsa amaliy mashg`ulotlar, tajriba ishlarida qo`llash yaxshi 
samara beradi. Chunki kutilgan natijaga erishildi yoki yo`qligi haqida o`quvchi o`zi 
fikr yuritadi, yo`l qo`yilgan kamchilikni topadi va tuzatishga harakat qilad va bu 
jarayon o`z-o`zidan bahoni o`quvchi o`zi berishiga to`g`ri keladi.