Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №14

Used Literature: 
1.
 
A. Muxin A.M.Sintaksemnыy analiz i problema urovney yazыka.– 
Leningrad: Nauka, 1980.-304s
 
2.
Usmonov U.U. Metodicheskaya rekomendatsiya po teorii sintaksemnogo 
analiza nulevыx elementov v strukture nepolnыx predlojeniy v angliyskoy 
dialogicheskoy rechi. – Samarkand: SamGPI, 1990.-90s. 
3.
Asadov R.M. Ingliz tili soda gap qurilmalarida monovaletli va polivalentli 
komponentlar sintaksem tahlili / fil. f. bo’yicha PhD disser. … avtoreferati. Toshkent; 
2018-26b. 
4.
Smirnitskiy A.I. Sintaksis angliyskogo yazыka. – Moskva: Lit. na inostr. yaz., 
1957.-286s. 
5.
 
Harris Z.S. String Analysis of Sentence Structure.– The Hague, 1964.-
358p.
 
6.
Longacre R.E. String Constituent Analysis. Language, 1960. – V36.–№1–
.163-189. 
Internet resources: 
1.
https://ufal
.mff.cuni.cz/pbml/86/kolarova.pdf
(September, 2020). 
2.
https://www.degruyter.com/view/product/210877
(December, 2020 ). 
3.
https://iris.unito.it/bitstream/.../1/la.237.11gae_II_proofs.pdf
(March, 2021). 

---

292 
ФИО автора:
Hakimov Utkir Ilhomjon o'g'li 
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti 
o’zbek filologiyasi fakulteti 1-bosqich talabasi

Название публикации:
«TILNING TUG’ULISHI» 
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada bugungi kunda butun insoniyat o’zaro muloqot 
vostitasi sifatida foydalanayotgan tilning qay tarzda vujudga kelganligi to’g’risida fikr 
yuritiladi. Mazkur hodisa haqidagi dunyo tilshunosligidagi qarashlar talqin qilinadi va 
takliflar keltiriladi. 
 
Kalit so’zlar
: Tilshunoslik, jamiyat va til, til tarixi, tillarning vujudga kelishi, tovushga 
taqlid nazariyasi, undovlar nazariyasi, mehnat hayqiriqlari nazariyasi, ijtimoy kelishuv 
nazariyasi, umumlashma nazariya. 
Ma’lumki, insonlar kundalik hayotda o’zaro muloqot qilishda tildan foydalanishadi. 
Tillarning qachon, qayerda va qanday paydo bo’lganligi bugungi kun tilshunosligi 
uchun hali o’z yechimini topmagan bir jumboq. Biz tilning qachon yoki qayerda paydo 
bo’lganligi haqida emas, uning qanday vujudga kelganligi to’g’risida fikr yuritishni 
lozim topdik.
Til ijtimoy hodisa bo’lgani holda jamiyatning ajralmas bo’lagidir. Jamiyat bor 
joydagina til bo’la oladi. Ammo, xuddi shu o’rinda hali ibtidoiy odamlar qanday qilib 
jamiyatga birlashdilar, axir, jamiyat bo’lishi uchun o’zaro aloqa bo’lishi kerak degan 
savol yuzaga keladi. Bu aloqa vositasi bo’lgan tilning vujudga kelishi haqida 
tilshunoslikda ko’plab nazariyalar mavjud. Bulardan asosiylari atrofdagi narsa va 
hodisalarning chiqargan tovushlariga taqlid qilish orqali til paydo bo’lgan deb 
hisoblovchi tovushga taqlid nazariyasi, tildagi barcha so’zlar insonlarning his-
hayajonlari, tuyg’ulari, qahr-g’azablari natijasida shuursiz ravishda baqirishlari 
hisobida paydo bo’lgan degan qarashdagi undovlar nazariyasi, til insonlarni mehnat 
jarayonida harakatga undaydigan ixtiyorsiz qichqirishlar natijasi deb hisoblovchi 

---

293 
mehnat hayqiriqlari nazariyasi hamda XIX asr ikkinchi yarmida vujudga kelgan, 
odamlar bir birlari bilan kelishgan holda narsalarga nom qo’yib olishgan deb 
qaraydigan ijtimoiy kelishuv nazariyalaridir. Biroq bu nazariyalarning birortasi 
haligacha o’zini to’la oqlolgan emas. Bu nazariyalar ulardan hech biri tilning 
shakllanishini to’lig’icha ochib bera olmaganligi sababli bir-biriga qarama-qarshi 
qo’yiladi. Masalan, tovush chiqarmaydigan narsa va hodisalarga qanday nom 
berilganligini ochib bera olmagan tovushga taqlid nazariyasi tarafdorlariga bu kabi 
narsalar va holatlarga jamiyat bilan kelishgan holda nom berilgan degan konsepsiya 
bilan ijtimoiy kelishuv nazariyasi tarafdorlari qarshi chiqishadi va hokazo. Biz ham bu 
borada o’z fikrimizga egamiz. Bizningcha, tilning vujudga kelishini yuqoridagi 
nazariyalarning aynan bittasi bilan asoslab qo’ysak, til sistemasining vujudga 
kelishidek murakkab jarayonni soddalashtirib qo’ygan bo’lamiz. Vaholanki, til 
vujudga kelishida ushbu nazariya va qarashlarning barchasining o’z o’rni va ahamiyati 
bor. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, tilning ma’lum bir qismi narsa va hodisalarning 
chiqargan tovushlari asosida nom qo’yish orqali, ma’lum bur qismi his-hayajon 
undovlari yoki mehnat jarayonidagi qichqiriqlar natijasida, boshqa bir qismi esa, 
insonlarning o’zaro kelishuvi asosida vujudga kelgan deb hisoblash haqiqatga 
yaqinroq. Masalan: o’zbek tilidagi ,,sharshara” so’zini suvning yuqoridan pastga 
tushishi natijasida chiqargan tovushi hisobida yuzaga kelgan deb hisoblasak, ,,tosh” 
so’zida bu qarash uning nomlanishini yoritib bera olmasligini ko’ramiz. ,,tosh” so’zi 
insonlar orasidagi kelishuv natijasidir. Ingliz tilida ,,sharshara” bu so’z ,,waterfall” deb 
nomlanadi. Bu ham insonlar tomonidan ,,water – suv”, ,,fall – tushmoq” so’zlarining 
o’zaro kelishgan holda nomlanishiga misol bo’la oladi. 
Bu umumlashma nazariya bizga nima beradi? Bu qarash tilning kelib chiqishini 
barcha nazariyalarni umumlashtirgan holda yoritadi. Istalgan aynan bir nazariyadan 
ko’ra aniqroq dalillaydi va hech bir nazariyani inkor qilmaydi. Aksincha, ularni 
birlashtiradi. Ma’lum bir nazariya yoki qarashning ojiz tomonini boshqa bir qarash 
bilan to’ldiradi. Bu nuqtai nazardan borish tilning tug’ulishini bir mucha aniqlashtiradi. 

---

294