|
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1.
А
bdukh
а
lil
о
v
а
, D. (2020). M
о
rph
о
l
о
gi
са
lf
еа
tur
е
s
о
fd
о
ubl
е
w
о
rds in G
е
rm
а
n
а
ndUzb
е
kl
а
ngu
а
g
е
s. "
С
urr
е
ntissu
е
s
о
ff
о
r
е
ignphil
о
l
о
gy
а
ndlingu
о
did
ас
ti
с
s" K
а
rshiSt
а
t
е
Univ
е
rsity.
2 Qarshiyeva. D. E. (2020). Uzluksiz malakaviy amaliyotni tashkil etish uchun
metodik tavsiyalar.
Аса
d
е
mi
с
R
е
s
еа
r
с
h in
Е
du
са
ti
о
n
а
lS
с
i
е
n
се
s, 1 (4), 526- 536.
3. R
а
khm
а
t
о
v, F. (2020). Till
а
rd
а
z
а
m
о
n k
а
t
е
g
о
riy
а
sini umumiy-qiy
о
siy
о
'rg
а
nish.
Аса
d
е
mi
с
r
е
s
еа
r
с
h in
е
du
са
ti
о
n
а
ls
с
i
е
n
се
s, (3).
267
4. S
а
n
а
kul
о
v, Z. (2020).
Со
mp
а
ris
о
n
о
fG
е
rm
а
n
а
ndUzb
е
kw
о
rdf
о
rm
а
ti
о
nm
е
th
о
ds (
о
nth
ее
x
а
mpl
ео
f
а
bbr
е
vi
а
ti
о
ns). Uz
АСА
D
Е
MI
А
S
С
I
Е
NTIFI
С
- M
Е
TH
О
DI
СА
L J
О
URN
А
L, 1(1), 45-50.
5. www.ziy
о
n
е
t.uz
268
ФИО автора:
Norboboyeva Maftuna
O‘zbekiston Milliy universiteti 2-kurs magistranti
Название публикации:
«FARIDUDDIN ATTOR VA SAYYID QOSIMIYNING
“ILOHIYNOMA” DOSTONLARI O‘RTASIDAGI MUSHTARAKLIKLAR»
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Fariduddin Attor va XV asr ikkinchi yarmida
yashagan shoir Sayyid Qosimiyning “Ilohiynoma” dostonlari o‘zaro qiyoslangan.
Ularning ifoda uslubi, tasvir vositalaridagi mushtarakliklar, o‘xshash va farqli jihatlari
yoritib berilgan. Qiyoslashda Fariduddin Attorning “Ilohiynoma” asarini 2007-yilda
O’zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol tomonidan tarjima qilinib, “Musiqa”
nashriyotida nashrdan chiqqan nusxasidan foydalanildi.
Kalit so‘zlar:
Fariduddin Attor, Sayyid Qosimiy, “Ilohiynoma” dostoni,
hikoyat, tasavvuf.
Fariduddin Attor sharq adabiyoti rivojiga ma’naviy-ma’rifiy tafakkuri orqali
chuqur ta’sir qilgan alloma ekanligi barchaga ma’lum. Alisher Navoiy Attor
“Ilohiynoma”si haqida: “ilohiy sirlar sharhidan iboratdir” degan ta’rifni beradi.
69
Fariduddin Attor “Ilohiynoma”sini ma’naviy doston deb tushunishimiz lozim. Chunki
doston ichida bir qamrovli hikoya va bir qancha kichik hikoyat mujassamlashgan.
Qamrovli hikoyaning mazmuni quyidagicha: Bir podshoh olti o‘g‘lidan: «Dunyoda
eng sevgan narsalaringiz nima ekanini ayting», deydi. Birinchi o‘g‘li parilar
podshohining qizini sevishini, ikkinchisi sehrgarlikni yoqtirishini, uchinchisi - Jomi
Jamni (Jamshid qadahini), to‘rtinchisi - obihayotni, beshinchisi — Sulaymonning
uzugini, oltinchisi – al-kimyoni orzu qilishini aytishadi. Podshoh farzandlariga faqat
bu dunyo havaslariga berilmaslikni, dunyoda ulardan ham yuksakroq orzular borligini
uqtiradi. Asosiy hikoya shu bilan boshlanadi va uning to‘qimasiga kichik hikoyatlar
singdiriladi. Podshoh tasavvufiy mavzularda bahs etadi va birinchi hikoyatni “Pokiza
ayol sadoqati” bilan boshlaydi.
69
Abdurahmonov P. “Yoshlik”, 2015, 1-son
269
Har ikkala shoirning “Ilohiynoma” dostonlari ham masnaviy yo’lida bitilgan
bo‘lib , Attor “Ilohiynoma”si 282 ta rivoyat, hikoyat, va kichik qissalarni o’z ichiga
olgan bo’lib, hajm jihatdan Qosimiy “Ilohiynoma”sidan ancha katta.
Qosimiy dostonning asosiy mazmunini bitta hikoyat zamiriga quradi. Ayol
sadoqatini tarannum etuvchi hikoyatni keltiradi. Fariduddin Attorda bu hikoyat
“Pokiza ayol sadoqati” nomi bilan keltiriladi. Asarda ayol kishining sabri, metindek
irodasini ko’rsatuvchi, vafodorlik xislatlari ko’rsatib beriladi. Ushbu asar
tadqiqotchilar tomonidan “ayol sadoqatining betimsol durdonasi” e’tirof etiladi.
Qosimiy hikoyatida ham ayolini ukasiga omonat tashlab hajga ketayotgan yigit voqeasi
bilan boshlanadi. Ayol qaynisining tuhmati qurboni bo’lib toshbo’ron qilinadi. Attor
shu voqeani tasvirlashda ayolni ayblashda to’rtta guvohni pul bilan yollaganini kiritadi.
Bu voqea Qosimiyda uchramaydi. Ayolni arab topib olgani va uning ham ayolga oshiq
bo’lgani, rad javobini bergach, qarindosh tutingani bayon qilinadi. Arabning
xizmatkori ham unga oshiq bo’lishi va rad javobini olgandan keyin xo’jaynining
go’dak bolasini pichoqlab ayolga tuhmat qilishidagi voqealar sujeti garchi bir xil
bo’lsada, ikkala ijodkorning bayon uslubida, tasvir vositalarida farq bor. Shoir ayol
tilidan pand-nasixat berib, u orqali insonlarni oqil bo‘lishga chorlaydi. Yostig‘ining
tagidan chiqqan pichoqni dalil qilishganda ayol shunday deydi:
Ayitdikim: Xudo erur guvohim,
Bu ishda yo‘qturur zarra gunohim.
70
Ammo bu so‘zlarga hech kim quloq solmaydi. Tanasiga tayoq neligin bildirish
uchun kaltakladilar. Arabga seni farzandingni o‘ldirishdan nima maqsad bor menga,
gumoningdan pushaymon bo’lma deganida arab unga uch yuz dirham berib endi ket
deydi. Ayoli ko‘rib dili ozor chekishini o‘ylagan arab, bu yerda qolsa xalq unit tinch
qo‘ymasligidan havotirda ekanligini aytadi. Ayol ketadi va xalq to‘plangan joy ustidan
chiqadi. Odamlardan hiroj to‘lamagan yigit haqida batafsil gapirib beradi.
Ayol dor ostidan uch yuz dirham evaziga yigitni qutqaradi. Afsuski u yigit ham
unga oshiq bo‘lib qoladi va rad javobidan olib, nobakorlik qilib uni savdogarlarga sotib
yuboradi. Yigitning oshiqligini tasvirlashda afsonaviy Vomiq va Uzrodek muhabbatni
70
Sayyid Qosimiy. Masnaviylar majmuasi, Fan, 1992
270
ta’ma qilishi bilan bog‘liq misralar Attor hikoyatida uchramaydi. Kemaga tushib
qolganda ham Allohdan panoh so’rashi va hammaning halok bo’lishi ayol uchun inoyat
edi. Bundan tashqari eranlarning libosini kiyib, shohning yoniga borishi va boshidan
kechirganlarni so’zlab berishi, shoh tomonidan imorat qilib berilishi Attor
“Ilohiynomasi”da uchramaydi. Hajdan qaytgan aka ukasining ko’r va shol bo’lib
qolganligi uchun odamlardan eshitib, bilmagan holda ayolini oldiga borib qoladi. Ayol
uzoqdan erini tanib, oldilariga kelishgach yigit aybini bo‘yniga olsa tuzalishini aytishi
uning nihoyatda zukkoligidan edi. Pinhona ular ko’rishadi.
Attor hikoyatida ayol erini yurtga shoh, arabni vazir qilib tayinlagani va o‘zini
ibodatga bag’ishlagani haqida bayon etiladi. Qosimiyda esa bu o’rinlar uchramaydi.
Qosimiy hikoyat so‘nggida Attordan ozuqa olganligini quyidagi misralarda
bayon etadi:
Ilohiynomayi Attor bu dur,
Davayi siynai afgor bu dur.
Oni turki birla Qosimiy aydi,
Ma’oniy guharini elga yoydi.
Qosimiy bu asarni yozishda Attor ruhiga suyanganligini aytadi. Ustozlarga
ehtirom ko‘rsatish mumtoz adabiyotdagi an’analardan biri hisoblanadi. Umuman
olganda, asarni qiyoslash jarayonida bir-biriga o‘xshash va farqli jihatlarga duch
keldik. Fariduddin Attor “Ilohiynoma” asaridagi birgina hikoyat Qosimiyni doston
yozishga undagan bir sabab deyish mumkin. Qosimiy dostonga o‘zgacha ruh berib,
tasvirlar bilan boyitgan. Ammo ikki dostondagi hikoyatning asosiy mohiyati
folklordan
ozuqa
olishdir.
Hikoyatdagi ayol obrazi orqali oddiy xalq uchun ham tushunarli bo’lgan
ma’naviy ma’rifiy hayotni ochib berish va ayolning sadoqatini vafodorligini sinov
orqali mustahkamlashdir. Davr muhiti jihatidan ayollarga ojiza deb qaralgan bir paytda
bu mavzuda qalam tebratish oson bo‘lmagan. Ayol obrazini yaratish orqali shoir uni
ko‘pgina qiyinchiliklar va sinovlar yoqasiga olib borib qo‘yadi. Hammasini yengib
o‘tib, o‘z e’tiqodiga sodiq qolgan ayol obrazini mahorat bilan gavdalantiradi. Bu orqali
Qosimiy jamiyatda ayollarga past nazar bilan qarash aqidasini ko‘rsatib beradi.
271
Do'stlaringiz bilan baham: |
