Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

ФИО автора:
М. Болтаев
ЖДПИ Тарих факультети 2-курс магистранти
ФИО научного руководителя: 
Ф.А. Ахмедшина
ЖДПИ Тарих ва уни ўқитиш методикаси 
кафедраси профессори, т.ф.д. 
Название публикации:
«ҚАДИМГИ МИСРДА МУМИФИКАЦИЯ» 
Аннотация: 
Мақолада қадимги Миср давлатида марҳумни нариги дунёга 
кузатиш амаллари,мумиёлаш тартиби,табақалашган турлари,мумиёлаш орқали 
қадимги мисрликлар тушунчаси бўйича руҳни озод қилиш саньати ёритилган. 
Таянч сўзлар:
"Мумиялаш",“битум”, Осирис, Абидос, Герадот, хурмо 
шарбати, Ибн Батар, Дуаметуф, Рамсес IV, фиръавнлар.
 
Қадимги Миср, барча қадимий давлатлар каби кўплаб сирларни ўз ичига олади, 
уларнинг аксарияти ҳали ҳал қилинмаган. Энг қизиқарли сирлардан бири 
мумиялашдир. Мўмиёлар афсоналари ва лаънати ҳали ҳам кўп кишиларнинг 
онгини уйғотади.[Веркутте, Ж. В поисках потерянного Египта» / Ж. Веркутте, 
200. 300 с.] "Мумиялаш" тушунчаси қадимдан маълум бўлган. Бу маросим 
инсонни ўлимдан кейин бошқа дунёга ва руҳнинг абадий ҳаётига ўтиш ҳақида 
мисрликлар диний қарашлари билан чамбарчас боғлиқ эди. [ Kak-delali-
mumifikatsiyu-v-drevnem-yegipte.http://drevniy-egipet.ru/kak-delali-mumifikatsiyu-
v-drevnem-yegipte/] “Мўмиё” сўзи этимологияси мисршунос олим Бадж 
томонида ХIХ аср охирида Британия музейида Қадимги Миср асарларини 
ўрганиш орқали юзага келди.Бундан 1000 йиллар олдин мўмиё сўзи юнон ва 
лотин тилларида пайдо бўлган деб ҳисобланолади.Мўмиё сўзи арабча 
“битум”(углеводороддан иборат смолали моддалар) сўзидан олинган ва 
мўмиёдан ўрта аср шифокорлари дори –дармон сифатида фойдаланган. 7- асрда 
яшаган араб шифокори Ибн Батар ёзиб қолдирган маълумотларга қараганда 
мўмия Аполлания мамлакатидан келади. Бу ерда қуёш нури қиздирадиган "ёрқин 
тоғлардан" сув оқимлари тушиб келади ва қирғоққа ташланади. Соҳилда у 
қурийди, қаттиқлашади ва қатрон ҳидини олади. Бундан ташқари, мумия 

---

719 
моддаси қадимги Миср ўликларнинг бошлари ва ошқозонидан чиқарилиши 
мумкинлигини айтади.Аслида,ўрта аср савдогарлари Миср хилхоналаридаги 
қадимги мўмиё бўлакчаларини олиб уни жароҳатларни даволовчи дори сифатида 
сотишган.Мўмиё шу тариқ олинган жой номи билан аталган.Ҳозирги кунда 
русларда мўмиё наркотик моддаларга нисбатан ишлатилиб келинади. Қадимги 
Мисрликлар ўзларининг мумияларини "саҳу" деб аташган.Марҳумнинг 
мўмиёлаш Мисрда жуда қадимдан маълум бўлган.Абидос,Саккара,Тархун 
некрополларини ўрганиш жараёнида мўмиёлаш мил.авв 3000-2600 йилларга 
бориб тақалиши айтиб ўтилган.Бироқ 1997 – йил Иераконополда инглиз – 
америка тадқиқотчилари қазишма ишларини олиб бориб, бир нечта аёлларнинг 
қабрларини топадилар.Тадқиқотлар натижасида бу ердан Накад II (мил.авв 3600 
йил) даврига оид матераиллар топилди.Лекин мўмиёлаш ўзи узоқ даврларга 
бориб тақалади.Бу ҳақда Австралиялик мисршунос олим Лан Жонес мумиёлар 
бадарийлар даври,тахминан мил.авв мил.авв 4500- 4100 йилларда 
ишлатилганини таъкидлайди.[Савельева, В. А. Древний Египет. Энциклопедия / 
В. А. Савельева, 2006. 235с.] Қадимги Мисрда мўмиёлаш жараёни ҳақида ҳали 
тўлиқ ўрганилиб, сирларнинг охиригача етиб борилган эмас. Ўлганларнинг 
жасадлари мўмиёлангунга қадар саҳрода кўмилган. Кейинчалик, айниқса, бой 
ва нуфузли одамлар тош қабрларни қуришни бошладилар, аммо қабрга қўйилган 
жасадлар чириб, йўқ бўлиб кетарди.Бу эса руҳ абадийлиги тушунчасуга зид эди. 
Шу сабабли, қадимги руҳонийлар марҳумнинг жасадини иложи борича 
қутқариши учун нажосатнинг ўзига хос усулини ихтиро қилганлар.[Kak-v-
drevnem-egipte-mumifitsirovali-tela-umershih.https://kak-eto-sdelano.ru/kak-v-
drevnem-egipte-mumifitsirovali-tela-umershih/)]Қадимги мисрликлар учун бу 
маросим жуда муҳим эди.Улар руҳ танани қайта жонлантиришига ишонишган 
ва нариги дунёда қайта тирилган инсонга керак бўладиган барча буюмларни
марҳум 
танаси 
ёнида 
қолдиришган.[Civilizations.http://www.chuchotezvous.ru/civilizations/1540.html] 
Миср афсоналарига кўра биринчи бўлиб марҳумлар дунёси қўриқчиси Анубис 
томонидан Осириснинг танаси мўмиёланган.Мўмиёлашда Осириснинг хотини 

---

720 
Исида Анубисга ёрдам берган ва у кейинчалик одамларга ўргатилган деган 
қарашлар мавжуд. [ Egipetskie-mumii.http://afrika-raj.ru/kultura-afriki/egipetskie-
mumii.html ] 
Вафот этган инсон танаси миср диний жараёнига кўра қайта тирилиши ва Осирис 
судида гўзал қиёфада уйғониши учун мўмиёланган. Қадимги Миср манбаларига 
кўра, мумиялаш жараёнининг босқичларини қайта тиклаш қийин. Бу ерда 
қадимги муаллифларнинг - Геродот, Плутарх, Диодор ва бошқаларнинг 
маълумотлари ёрдам беради. 
Мўмиёлаш жараёни ҳақида Герадотнинг маълумотларига таянадиган бўлсак, у 
шундай маълумотлар қолдирган:марҳумнинг қариндошлари молиявий 
аҳволларига қараб руҳонийлар билан келишишган ва шундан сўнг мўмиёлаш 
жараёни бошланган."Аввал улар темир тирноқ билан бурун тешигидан мияни 
олиб ташлашади. Шундай қилиб, миянинг фақат бир қисми чиқарилади, қолган 
қисми эритиб ташланади. Сўнгра қорин бўшлиғи тош билан кесилади ва ичи 
тозаланади. Қорин бўшлиғи хурмо шарбати билан чайилади ва хушбўй 

---

721 
моддалар тутатилиб,қорин бўшлиғи тикилади. Шундан сўнг, тана 70 кун натрий 
ишқорли сув ичига жойлаштирилади. Ушбу 70 кунлик муддат тугаганидан сўнг, 
танани ювилгандан кейин, ёпишқоқ модда сурилган мато билан ўраб чиқилган. [ 
Уайт Д.М. Боги и люди Древнего Египта / Пер. с англ. Калашниковой Л.А. М.: 
ЗАО «Центрполиграф», 2007. 189 с.] Яна найза усули ҳам мавжуд деб 
кўрсатади.Бунда киндик пастидан найча билан тешиб қорин бўшлиғига ва орқа
тешикдан кедр мойи қуйилган.Сўнг натрий ишқорига маълум вақтга солиб 
қойилган ва бу даврда мой ичакларни бир-биридан ажратишга ёрдам берган ва 
тананинг эррозияга учрашини кечиктирган.Кейин эса турп шарбати билан 
чайилиб,майит матога ўралган.Мўмиёлаш вақти Геродот манбалрига кўра 70 
кун.Библияда 40 кун давом этиши(мотам маросими 70 кун), Миср манбаларига 
кўра 96- 121 кун (бундан 70- 80 кун мўмиёлашга кетган ) деб 
кўрсатилади.Мўмиёлаш 
жараёнида 
бутун 
бир 
руҳонийлар 
жамоаси 
ишлаган.Диодор берган маълумотга кўра,бир руҳоний майитни кўздан кечирган 
ва қорин бўшлиғининг ўнг томонида кесик белгилаган.Яна бир 
балзамчи(Диодор уни пасахист деб атаган) белгиланган жойни кесган.Шундан 
кейин бошқа мўмиёловчиларга мурожаат қилинган.Улар мармумнинг танасини 
ёриб,юрак ва ўпкадан бошқа барча органларини чиқариб ташлашган. 
Экстраксия қилинганидан сўнг органлар хурмо шарбати билан ювилиб, 
кейинчалик балзам билан тўлдирилган махсус идишларга жойлаштирилади. 
Танага кедр мойи,долчин ва хушбўй моддалар сурилаган.Булар эса тананинг ўз 
ҳолатини сақлашига ёрдам берган.Марҳумдан олинган органлар 4 та идишга 
жойлаштирилган.Бу идишлар Горнинг ўғиллари номи билан аталган.Ҳапи 
кўзаси 
маймун 
боши 
шаклида 
безатилиб,бу 
кўзада 
ўпка 
жойлаштирилган.Дуаметуф чиябўри бошли бўлиб, ошқазон; лочин бошли 
Кебексенуф кўзасида ичаклар ва Имсет кўзасида жигар жойлаштирилган.
[Egipetskie-mumii.https://ru.wikipedia.org/] Органлар ажратилгач майитнинг 
бошига эътибор берилган. Қадимги Мисрликлар қалбни инсон танасининг энг 
муҳим қисми деб ҳисоблашган. Ва мия уларга мутлақо фойдасиз орган эди. 
Шунинг учун уни найзалаш усулида марҳумнинг танасидан бурун орқали 

---

722 
чиқарилади.[ 
Kak-i-pochemu.https://www.voprosy-kak-i-pochemu.ru/] 
Фиръавннинг мияси ҳам вужуднинг қолган қисмидан бир оз бошқача тарзда 
чиқарилган. Тешик тўғридан – тўғри бош суягида очилган ва мия қисамларга 
ажратилиб олиб ташланган.[Kak-sdelat-mumiyu.ect-center.com/blog/kak-sdelat-
mumiyu] Вақти-вақти билан тананинг ҳажми ва шакли сақланиб қолиши учун 
юзлар қипиқлар билан,бош чаноғи матолар билан тана эса туз ёки кул 
,шунингдек резина билан тўлдирилган. Бўш кўз косалари тўқима ёки симулятсия 
қилинган ясама кўзлар билан тўлдирилган.[ Mumifikaciya-v-drevnem-
egipte.http://ancientart.ru/iskusstvo-drevnego-egipta/mumifikaciya-v-drevnem-
egipte.html] Рамсес IV нинг мумяси учун пиёз кўз соққасига ва қулоқ йўлларига 
ишлатилган. Айрим олимларнинг фикрига кўра, кўзлардаги пиёз ҳақиқийликни 
таъминлаб туришга хизмат қилган. Лекин нима учун мумиянинг қулоғига пиёз
керак бўлганлиги ҳали ҳам сирлигича қолмоқда. Мисрликлар ўзларининг бу 
ишлари билан ниманидир билишган. Мисол учун, должин антисептик сифатида 
чанг зарралари таъсирини камайтиради. Бошқа моддалар, худди шу пиёз, ёқимли 
ҳидни 
ёқтирмади, 
шунингдек 
микроорганизмларнинг 
ривожланишига 
тўсқинлик қиладиган моддаларни ҳам ўз ичига олган.Яъни майитга зарар 
етказувчилардан уни ҳимоялаш. Мўмиёлаш анча ривожлангандан сўнг
майитнинг лабларини бўяш,иягини ва юзини ёрқин ранглар билан безаш 
шунингдек сочларини тартибга келтириб,унга мойланган мато ўраб қўйишган.
[
 
Egipetskie-mumii.http://afrika-raj.ru/kultura-afriki/egipetskie-mumii.html 
]
 
 
 
 
 
Майит матоларга ўралиб,дуолар,қарғишлар ва 
турли тақинчоқлар билан безатилгандан сўнг умрбоқий уйига яъни лаҳадга 
жойлаштирилган.Мумия билан бирга, марҳумнинг барча моллари: безаклар, 
мебел, олтин ва жанг аравалари кўмилган. Булар асосан асосий ижтимоий 
қатламга тегишли бўлган белгилар эди. Бир оиланинг аъзолари, одатда, ўз 
қабрига эга бўлиб, унда барча оила аъзолари қўйилган.[Drevniy-egipet.drevniy-
egipet.ru/] 

---

723 
Мўмиёлаш ишлари фақат инсонларга эмас,балки мисрликлар муқаддас деб 
билган жонзотларга нисбатан ҳам ишлатилинган.[Egipetskie-mumii.http://afrika-
raj.ru/kultura-afriki/egipetskie-mumii.html ]
Мўмиёлаш юқорида айтилгандек жуда катта маблағни талаб этган.Ва шунга 
кўра Мисрда мумиялаш техникаси бир неча турга бўлиниши мумкин: камбағал, 
ўрта синф ва қимматбаҳо мумияланиш. 
• Камбағал қатлам учун. 
Улар учун барчаси юзаки амалга оширилган.Мўмиёловчилар сурган балзамли 
эритма тана тўқималарига шу қадар аралашганки, ҳатто қазишмалар вақтида 
топилган одамнинг бирон бир аломатини ажратиб олишнинг иложи йўқ эди. 
Битум тўлдирилган таналар қора ва жуда емирилган бўлиб, бугунги кунга қадар 
фақат битта намуна омон қолди. Кейинчалик, янада самарали техника ихтиро 
қилинди. Оммавий органлар барча органларни чиқариб олишди ва қорин 
бўшлиғига турп шарбатлари қуйилди. Кейин танаси 70 кун давомида натрий 
гидроксиди эритмасига жойлаштирилди ва ундан сўнг дафн этиш учун 
қариндошларига қайтарилди. 
• Ўрта синф учун. 

---

724 
Ўрта синф одамлар учун янада мураккаб протседура мўлжалланган эди. 
Марҳумнинг танасида махсус найча ёрдамида катта миқдорда кедр ёғи қуйилади. 
Кейин, барча тешикларни тикилиб, ёғнинг вақтидан сиқиб чиқмаслиги учун, 
тана бир муддат натрий ишқорига жойлаштирилади. Марҳумни зарурий 
муддатда ишқорий ваннадан чиқарилиб, ичаклар ёғ билан бирга чиқариб 
юборилади. Бундай оператсиялардан сўнг тери ва суяклар қолади. 
• Олий мақом мўмиёланиш (фиръавнлар ва нуфузли инсонлар учун). 
Биринчи қадам - қорин бўшлиғи аъзолари ва мияси чиқариб ташланади . Шуни 
айтиб ўтиш жоизки, ҳеч нарса ташлаб юборилмаган, ҳамма нарса махсус 
идишларга жойлаштирилган. Кейин қорин бўшлиғи хурмо шарбати билан 
ювилади ва ароматик бирикмалар сурилади. Ушбу оператсиялардан сўнг бўш 
тана кассия, мирра дарахти мевалари ва бошқа тутатқилар билан тўлдирилади, 
кейин 70-80 кун давомида натрий гидроксидли ваннага юборилади. Вақт ўтиши 
билан тана нозик зиғир мато билан чизиқларга ўралган ва саксоф билан бўялган. 
Фақатгина бу усуллардан сўнг тайёр мумия лаҳадага жойлаштирилган ва 
қабрдаги барча қимматбаҳо нарсалар билан қулфланган.[Kak-v-drevnem-egipte-
mumifitsirovali-tela-umershih.https://kak-eto-sdelano.ru/kak-v-drevnem-egipte-
mumifitsirovali-tela-umershih/)]  
Хулоса қилиб айтганда,Қадимги Миср маданияти ҳали кўплаб 
тарихчиларнинг ақлини ҳайратга солади ва минглаб ҳал қилинмаган сирларни 
яширади.Бугунги кунга қадар биз ҳали ҳам бу сирли сивилизатсиянинг тўлиқ 
гувоҳига 
айланганимизча 
йўқ.[Kak-delali-mumifikatsiyu-v-drevnem-
yegipte.http://drevniy-egipet.ru/kak-delali-mumifikatsiyu-v-drevnem-yegipte/]