Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

ФИО автора:
Seriyeva Raisa Muratbayevna
Qoraqalpog’iston Respublikasi 
Qo’ng’rot tumani 31-umumiy o’rta ta’lim 
maktabi boshlang’ich sinf o’qituvchisi 
Название публикации:
«AYTILISHIDA TUSHIB QOLADIGAN UNDOSHLAR» 
Reja: 
1.
Jarangli va jarangsiz undosh tovushlarning yozuvda ifodalanishi. 
2.
Talaffuzida tushib qoladigan undoshlar. 
3. Bir undosh harf yozuvda, ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin bo’lgan 
undoshlar. 
Mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan 
islohotlarning maqsadi inson va uning manfaatlari, uning xavfsizligi va farovonligini 
ta’minlash hamda barkamol avlodni voyaga etkazishga qaratilgandir. Mustaqillikni 
qo‘lga kiritgandan keyingi qisqa vaqt ichida bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘li asrlarga 
arzigulik mazmun va mohiyat kasb etmoqda.Ma’lumki, taraqqiyotni harakatga 
keltirishda va turmushda ro‘y berayotgan jarayonlarga o‘z ta’sirini o‘tkazishda jamiyat 
ijtimoiy-siyosiyo, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy yangilanishining muhim sub’ekti 
bo‘lgan yoshlarni barkamol shaxs qilib tarbiyalash muhim masalasi axamiyatiga 
ega.Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan 
ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda 
mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini 
isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or 
pedogogik va axborot texnologiyalarni joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini 
oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasida “Ta’lim 
to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan 
uzluksiz ta’lim orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi.Innovatsion 
pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o‘quv-tarbiya jarayoniga kirib 
kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi 
jarayonida har bir pedagog-o‘qituvchi o‘z kasbiy tayyorgarligini, pedagogik 
mahoratini rivojlantirib borishini talab etadi.Mamlakatimiz rivojlanishining muhim 
sharti zamonaviy iqtisodiyot, fan, madaniyat, texnika, texnologiya rivoji asosida 
kadrlar tayyorlashning takomillashgan tizimining amal qilishiga erishishidir.Ta’lim 
muassasasi o‘sib kelayotgan shaxsni o‘qitish jarayonida ularga ta’lim olish 
sharoitlarini yaratadi. O‘qituvchilarning bilimga bo‘lgan ehtiyojlarini shakllantirish 
hamda rivojlantirishning yo‘naltirilgan bo‘lishi o‘qituvchi ma’suliyatini yanada 

---

715 
oshiradi.Ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bo‘lishini va 
yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasalariga yaxshi 
tayyorgarlik ko‘rgan va o‘z soxasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan tashqari 
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol uslublarni biladigan, ulardan o‘quv 
va tarbiyaviy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini biladigan 
o‘qituvchilar kerak. Buning uchun barcha fan o‘qituvchilarini pedagogik va axborot 
texnologiyalar, interfaol uslublar bilan qurollantirish hamda olgan bilimlarini o‘quv-
tarbiyaviy mashg‘ulotlarda qo‘llash malakalarini uzluksiz oshirib borish lozim.Hozirgi 
davrda sodir bo‘layotgan innovatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi muammolarni 
hal etish uchun yangi axbortni o‘zlashtiradigan va o‘zlashtirgan bilimlarini o‘zlari 
tomonidan baholashga qodir bo‘lgan, zarur qarorlar qabul qiladigan, mustaqil va erkin 
fikrlaydigan shaxslar kerak. 
O'quvchilar ko'pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yo'l qo'yadilar. Ularda 
grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o'rgatish zarur: 1) bir undosh harf 
yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin (masalan, maktab so'zidagi b harfi 
p tovushini, maktabim so‘zidagi b harfi b tovushini ifodalaydi); 2) j o ‘ja, jajji 
so'zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham , jum al, vijdon so‘zlaridagi j tovushi 
(jarangli, sirg‘aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi; 3) tong, keng so‘zlaridagi 
uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf birikmasi (ng) bilan ifodalanadi; 4) sh, 
ch h arf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy). Jarangli va jarangsiz 
undosh tovushlarning yozuvda ifodalanishi 0 ‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh 
tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va 
jarangsiz undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti 
bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini 
yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, 
gid - kul, dil — til, zina — sina, joy — choy kabi so'zlardagi tovushlami taqqoslash 
maqsadga muvofiq. Bunda o'qituvchi o'quvchilar diqqatini b-p, v-f, g-k, d-t, z-s,j-ch, 
j-sh tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil 
qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh 
tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat 
shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo'yiladi: Jufti bor jarangli 
undoshlar: b, i\ g, d, z,j,j, g ‘- Jufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x. 
Jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar bilan ham o'quvchilar har xil fonetik 
sharoitda tovushlami talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun 
o'quvchilar so'z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko'l, bilim, otam, olmos; 
quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, singil; qo‘y, kiyik kabi so'zlardagi jarangli 
undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va I, m, n, r, ng, у jarangli undosh tovushlar 
talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni jarangli undosh tovush ekanini, 
bularning jarangsiz jufti yo'qligini (jufti yo'q jarangli undosh tovush ekanini) bilib 

---

716 
oladilar. Xuddi shunga o'xshash usulda o'quvchilar q, h undoshlari talaffuz qilinganda, 
faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo‘qligini 
(jufti yo‘q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xat taxtaga 
quyidagi ko‘rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko'rgazm a ko'rsatiladi): 
Jufti yo‘q jarangli undoshlar: I, m, n, r, ng, у Jufti yo‘q jarangsiz undoshlar: q, h Bolalar 
jufti yo‘q jarangli undosh tovush so'zning oxirida kelganda ham alifbodagi xuddi shu 
harf yozilishini, ya’ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini bilib olishlari yetarli. 
Jufti bor jarangli undosh tovushlar so'z oxirida kelganda, bunday moslik bo'lm aydi, 
ya’ni ko'pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi (maktap, ozot kabi). Bunday 
so'zlar o'zbek tilida ko'p bo'lgani uchun I sinfdanoq o'quvchilarni ularning ayrimlari 
bilan tanishtirish zaruriyati tug'iladi. Dasturga ko'ra, 1 -sinf o'quvchilari b va d jarangli 
undoshi so'z oxirida kelganda, uning jarangsiz jufti p va 1talaffuz qilinishi bilan va 
bunday so'zlam ing yozilishini qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ulam ing talaffuzi 
va yozilishini tekshirishda fonetikaga asoslaniladi. O 'quvchilar fonetik bilimlariga 
asoslangan holda, jufti bor jarangli undoshlarning yozilishini quyidagicha 
tushuntiradilar: 
Kitob so'zi oxirida jufti bor undosh tovushni eshityapman, shuning uchun so'zni 
tekshirish kerak. Shu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so'z tanlayman: kitobi. 
Kitobi so'zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob so'zida b harfini yozaman. 
Bunday m uhokam a yuritish uchun o'quvchilar quyidagi bilim va ko'nikm alarni 
egallashlari kerak: 1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlami ajratish. 2. So'z 
oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti eshitilishi, shuning 
uchun bunday so'zlarni tekshirish kerakligini bilish. 3. Undosh tovush unli tovushdan 
oldin kelganda, boshqa tovush bilan almashmasligini bilish. U ndosh tovushdan so'ng 
unli tovush kelgan so'z tekshiruvchi so'z bo'la olishini bilish. 4. Tekshiruvchi va 
tekshiriluvchi so'zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi — kitob, maqsadi — maqsad, 
maqsadga). Shunday qilib, o'quvchilar qanday so‘zlar tekshirishni talab qilishi va 
uning sababini, qanday so'zlar tekshiruvchi so'z hisoblanadi va nima uchunligini 
bilishlari zarur. O'qituvchi qanday so'zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish 
www.ziyouz.com kutubxonasi uchun jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi 
bo'lgan so'zlar ustida kuzatish o'tkazadi: maktabim — maktab, tuzi — tuz kabi. 
O'quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so'zlarni va so'zdagi jarangsiz undosh 
tovush o'ziga mos harf biian ifodalanishini taqqoslash bilan so'zning oxirida jufti bor 
undosh tovush kelsa, u so'z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar. Tekshirishga 
tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun o'quvchilar tekshiruvchi so'zni 
tekshiriladigan so'zdan doim oldin yozadilar: avlodi — avlod, kitobi — kitob. 

---

717 
Adabiyotlar: 
1. Ona tili o ‘qitish metodikasi.Karima Qosimova, Safo Matchonov, 
Xolida G'ulomova, Sharofat Yo'ldosheva,Sharofjon Sariyev 
2. A.Nurmatov va boshqalar. “O’zbek tilining nazariy sintaksisi”. T. “Fan”.,
1992 yil. 
3. A.Aliyev., K.Sodiqov. “O’zbek adabiy tili tarixidan” “O’zbekiston”, 1994 yil. 

---

718