Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

Annatatsiya:
Shaxslar o’zlarining ma’lum doiradagi psixologik imkoniyatlari, 
yutuqlari, kamchililiklari haqida yetarli ma’lumotga ega bo’lsalar, bu ularning hayotda 
uchraydigan har qanday muvaffaqiyatsizliklarni osonlik bilan bartaraf etishga, o’z 
imkoniyatlaridan yanada kengroq foydalana olishga, bir so’z bilan aytganda o’zlari 
haqida yanada teran, ijobiy va o’ziga xos ijtimoiy qimmatga ega bo’lgan 
tasavvurlarning shakllanishiga keng imkoniyatlar yaratadi. O’smirlik davri esa xuddi 
shunday “imkoniyatlar” ko’lamini yanada kengaytirish uchun muhim bosqich 
hisoblanadi. Shu bois mamlakatimizda yoshlar va ularning tarbiyaviy imkoniyatlari 
alohida qadriyat sifatida tobora yuksaklarga ko’tarilmoqda. 
Kalit so’zlar
: o’smir, psixologik mexanizm, psiхоlоgik muхоfаzа,
“Men” obrazi 
Shaxsning to’laqonli jamiyat a’zosi bo’lib shakllanishida uning o’zligini bilishi va 
anglashi o’ta muhim masalasidir. Zero, buning zamirida inson ongi va ongsizlik 
holatlari o’zining sa’y-harakatlari va pirovard maqsadini to’la anglab yetishi, o’zini 
o’zi anglash kabi muhim psixologik mexanizmlar yotadi. Agarda ong materiyaning 
yuksak taraqqiy etgan shakli sifatida faqat insongagina xos ekan, uning tuzilishi, 
shakllanishi va rivojlanishi haqidagi malakali bilimga ega bo’lish, kishilarni xohlagan 
yo’sinda boshqarish imkonini beradi. Bu esa har doim ham ijobiy natija beravermaydi. 
Shu sababli kishilar avval o’zligini bilishi nafaqat o’zining ichki ruhiy olami bilan 
hamsuhbat bo’lishi, balki atrofidagi voqea va hodisalarga nisbatan muloqot va 
munosabatini to’g’ri uyushtirishi, uyg’oq bo’lishi zarur. Ana shunday muloqot natijasi 
o’laroq hayotdagi o’rnini, yashashning asl mohiyatini, o’zligini to’g’ri tushunib, 
anglay boshlaydi. 

---

184 
Hayotiy strategiyalar odamzod va jamiyat haqidagi bir qator fanlar bo’lmish - 
psixologiya, akmeologiya, jamiyatshunoslik, antropologiya madaniyati, shuningdek, 
falsafa fanlari tadqiqotlarining bevosita va bilvosita mavzusi hisoblanadi. Lekin 
psixologiya yo’nalishidagi ilmiy va ilmiy-ommabop nashrlarning ortib borishiga 
qaramasdan shaxsning hayotiy strategiyalari muammolariga tegishli ishlar unchalik 
ko’p emas. Zamonaviy talabga javob beradigan va o’quvchi auditoriyasini 
kengaytiradigan bir qancha ilmiy materiallarni internet tarmog’idagi saytlaridagi 
tahrirlarni ta’kidlash mumkin. Shaxsning hayotiy strategiyalari muammolari 
zamonaviy tadqiqotchilarning e’tiborini o’ziga jalb qiladi. O’zining dolzarbligi bilan 
bir qatorda qiziqarli ilmiy ahamiyatiga ega ekanligi va bir vaqtning o’zida 
o’rganilmagan qirralarining ko’pligiga ega. 
Hayot strategiyasi tushunchasi mohiyati asoschisi K.A.Abulxanova-Slavskayaning 
“hayot strategiyasi” nomli ishi hisoblanadi. U barcha zamonaviy ishlab chiqarishning 
asosi bo’lib xizmat qildi. Adib hayot strategiyasini shaxsning hayot talablariga o’zining 
individual birikish qobiliyati sifatida ko’rib chiqadi. Keng ma’noda hayot strategiyasi 
(boshqa ko’plab hayot taktikalaridan farqli), deydi K.A.Abulxanova-Slavskaya, bu 
turli hayotiy talablarda, shaxsning hayot talablariga va uning tiklanib, rivojlanishiga 
individual yondashuvidir.Tor ma’noda esa bu hayotiy ziddiyatlarni aniq hayotiy 
yechimini 
ishlab 
chiqib 
yengishdir. 
K.A.Abulxanova-Slavskaya 
hayotiy 
strategiyalarning 3ta asosiy belgisini ajratdi: hayot yo’lini tanlash; “xohlayman-
egaman” qarama-qarshiligini hal qilish va sharoit yaratish, ijodiy izlanish hayot 
davomida shaxs muomala sub’ekti bo’ladi va nihoyat o’z hayotining sub’ekti bo’ladi. 
Sub’ekt pozitsiyasi insonga qo’yilgan maqsadga erishish imkonini beradi, turli 
jabhalarda imkoniyatlarni integratsiya qilishga yordam beradi. 
K.Rodjers “Ideal-Men” tuzilmasini nazariy va amaliy jihatdan o’rgangan olim 
hisoblanadi. U shaxs rivojlanishini yakuniy maqsadini hodisalar sohasi va “Men” 
tuzilishini hayotiy malakasini mosligiga yetishishda ko’rinishi keltirib o’tgan. Bunday 
moslikka erishish ichki nizo va xavotirdan halos etadi. Bunda shaxsda o’zi haqidagi 
tasavvurlar “Men”ini boricha qabul qilishi va boshqa odamlar bilan munosabati o’zini 
hurmat qilishga olib keladi. 

---

185 
Umumаn оlgаndа, o’smirlarda psiхоlоgik muхоfаzа tаlqini uchun muhim bo’lgаn
аttityud G.M.Аndrееvа (1988) tоmоnidаn quyidаgi to’rt ilmiy yo’nаlishni bеlgilаsh 
аsоsidа yanаdа оydinlik kiritilаdi:
1) Muvоfiqlаshtirish - o’z mаqsаdlаrigа erishish uchun хizmаt qiluvchi 
аttityudning оb’еktgа nisbаtаn sub’еktni yo’nаltirа оlishi; 
2) Bilish - u yoki bu оb’еktgа nisbаtаn аttityudning sоddаlаshtirilgаn хulq-аtvоr 
ko’rsatmаsini tа’minlаy оlishi; 
3) Ifоdаlilik - shахs o’z-o’zini idоrа qilishidа аtit’yud shахs sifаtidа o’zini 
ifоdаlаsh uchun sub’еktning kеskin, 
tаng хоlаtlаridаn хаlоs qilish usuli sifаtidа nаmоyon etа оlishi;
4). Хimоya - аttityudning shахs ichki ziddiyatlаrini bаrtаrаf etishgа хizmаt qilishi.
Dеmаk, аytish mumkinki, аttityudning mаzkur to’rtalа vаzifаsi, hаm insоn vа fаоliyat 
tаrаqqiyoti uyg’unligigа хizmаt qiluvchi psiхоlоgik muхоfаzаning qаrоr tоpishigа 
ko’mаklаshishi tаbiiy. Chunki, ijtimоiy tаrаqqiyot оmillаri хаmishа insоn 
ustаnоvkаlаri kаmоlоtigа hаmоhаngdir. 
O’smirning o’z-o’zni psixologik muhofaza qilish haqidagi bilimlari uning ijtimoiy 
tajribasi, xulq-atvor motivasiyasi va o’z-o’zini tarbiyalashga, rivojlantirishga jiddiy 
yondashuvi asosida shakllanadi. Tabiiyki, bunday yondashuv zaif, sust bo’lgan joyda 
psixologik muhofaza tizimi xam yetarli darajada shakllanmaydi. Bu shakllanmaslik 
zamirida esa shaxs ijtimoiy taraqqiyotiga, uning faolligiga va o’zi imkoniyatlaridan 
unumli foydalana olishga bir muncha to’sqinlik qiluvchi omillar yotadiki, mazkur 
«omillar»ni nazariy-ilmiy jihatdan o’rganish, tadqiq qilish tadqiqotimizning asosiy 
vazifasi hisoblanadi. Shunga muvofiq o’z-o’zini muhofaza qilish haqidagi tasavvurlar 
tizimini ochib berishga qaratilgan ilmiy-metodologik asarlarni va tadqiqotlarni taxlil 
qilish orqali o’z tadqiqotimiz oldida turgan vazifalarni xal qilishni maqsad qilib olgan 
edik.
Qolaversa, shu boisdan psixologik muhofaza mezonlarini ilmiy jihatdan to’g’ri tanlash, 
tushunish va tadqiq qilish o’smir shaxsidagi psixologik maqsad imkoniyatlarini kamol 
toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi, psixologik maqsad haqidagi tasavvurlarning 
shakllanishi o’smir shaxsidagi psixologik imkoniyatlar ko’lamiga jiddiy e’tibor 

---

186 
qaratishni taqozo etadi. "Psixologik maqsad ma’lum ziddiyatli xolatlarga tushmaslik 
uchun o’z-o’zini bilish va idora qila olish jarayonidir. Psixologik ximoyaning asosiy 
vazifasi inson ongidagi turli xil salbiy ta’sir etuvchi omillar bilan bogliq shaxs 
bezovtaligini bartaraf etishga xizmat qilishdir" 253,121.(Psixologik lugat). Psixologik 
maqsad shaxsning har qanday xulq-atvor yo’nalishlarida namoyon bo’lishi va shaxsni 
turli xil noadekvat faoliyat illatlaridan saqlab qolishi mumkin (B.V.Zeygarnik, 
B.S.Eratus’). 
Mazkur fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, u yoki bu shaxsdagi psixologik 
maqsad imkoniyatlari haqida tegishli ma’lumotga ega bo’lish uchun, dastavval undagi 
me’yoriy xissiy
faollikning, o’z-o’zini anglashning, o’z-o’ziga munosabatlarning, o’z-
o’zini muvaffaqiyatli idora qila olishning faoliyat jarayonida ne choglik tarkib 
topayotganligini o’rganish va tadqiq qilishga to’g’ri keladi. Ayni paytda, bu xolat 
o’smirlarda psixologik maqsad haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga xizmat qiladi.