Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

ФИО автора: 
Tursunoy Mamatxalikova, 
Halima Xudoyberdiyeva nomidagi 
ijod maktabi ma’naviy-ma’rifiy 
ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari 
Название публикации:
«TIL – MILLIY MA’NAVIYATIMIZ BIRLIGI VA 
BIRDAMLIGI TIMSOLI» 
Kalit so‘zlar: 
Til, milliy ma’naviyat, o‘zbek tili, Alisher Navoiy, “Muhokamat ul-
lug‘atayn”, Mahmud Qoshg‘oriy, Davlat tilini rivojlantirish departamenti, 
tilshunoslik, Atamalar komissiyasi. 
Har bir xalqning milliy qiyofasini shakllantiruvchi omillardan eng asosiysi uning 
tili hisoblanganidek, qudratli o‘tmishga ega bo‘lgan o‘zbek tili ham boy ma’naviy 
qadriyat sifatida har birimizning faxr-u iftixorimizdir. Milliy tilning ijtimoiy ahamiyati 
bilan bir qatorda mustaqil davlatchiligimiz timsoli sifatidagi buyuk qadriyat ekanligi 
ham bor gap. Tilimizning sofligini saqlash, undan to‘g‘ri va jo‘yali foydalanish, 
tabiiyligi uchun kurashish har bir o‘zbekman degan millatdoshimizning maslagi va 
muqaddas missiyasi bo‘lmog‘i kerak. Tarjimashunos olim, filologiya fanlari doktori, 
professor G‘aybulla As-salom aytganlaridek: ”Qayerda va kim bo‘lmasin ona tilini 
kamsitishlariga also yo‘l qo‘ymang. Til mavsumiy libos emaski, ob-havoning 
o‘zgarishiga qarab almashtirilsa, Agar o‘z xalqingiz orasida gungalak-soqov va yot 
bo‘lib qolishni istamasangiz, ona tilini puxta o‘rganing, boshingizga ko‘taring. Kishi 
boshqa tilde bilimli bo‘la oladi, ammo faqat ona tilidagina bekam-u ko‘st bo‘lishi 
mumkin”. To‘g‘ri, tilning egasi xalq, ammo har bir xalq vakili tilning muqaddasligini 
his etishi, loqayd bo‘lmasligi lozim. Tilimizda shunday kam iste’mol so‘zlar borki, 
bunday so‘zlarning mavjudligini. Ifodalaydigan ma’nosini ko‘pchilik hatto bilmaydi 
ham. Vaholanki, o‘zbek tili juda boy va sarhadlari bepoyondir. Hazrat Navoiy 
aytadilarki,
“Insonni so‘zayladi judo hayvondin 
Bilkim, guhari sharifroq yo’q ondin 
Buyuk mutafakkir insoniylik va hayvoniylik o‘rtasidagi farqni, chegarani so‘z, ya’ni 
til bilan aloqadorlikda talqin qiladi, insonni nutq mukarram qilganini ta’kidlaydi. So‘z 
orqali olamning sir-sinoati yechilishini, tafakkur hamda tasavvurning qudrati so‘z 
yordamida namoyon bo‘lishini Jaloliddin Rumiy hazratlari ham quyidagi hikmatlari 
mazmuniga singdirganlar:
Sen sari kelganda so‘z- bahri latif 
Anglagaysen kim, o‘shal dengiz sharif 
XI asrda Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu lug‘atit-turk" asari muhim 
manbalardan biri bo‘lib, tilimizga mansub qimmatbaho lug‘atdir. Turkiy so‘zlar arab 

---

169 
tili so‘zlari bilan qiyoslanishi olimning qiyosiy tilshunoslik tadqiqotiga qo‘lurganligini 
belgilaydi. Bu davrda adabiy til mezonlari ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, xalqning 
og‘zaki nutqidan so‘zlarning yozib olinishi, to‘planishi, izohlanishi va lug‘at holatiga 
keltirilishi ilmiy manba sifatida ko’plab ma’lumotlar saqlanib qolishini ta’minladi. Ana 
shu jihatdan qomusiy asar ko‘p yillar davomida olimlarning tadqiqot ob’ektiga aylanib 
kelgan. Yana bir muhim jihati shundaki, Koshg‘ariy Chindan to Rumgacha bo‘lgan 
hududni kezib, u yerlarda istiqomat qilgan aholidan xalq, og‘zaki ijodiga xos 
qo‘shiqlar, marsiyalar, maqollar, topishmoqlar yozib olgan. Xususan, "Uma kelsa, qut 
kelur" maqoli asarda uchraydi. "Uma" so‘zi "mehmon", "qut" so‘zi esa "baraka" 
ma’nosida qo‘llanilgan. Bunga monand maqol sifatida hozir "Mehmon kelsa eshikdan, 
rizqi kelar teshikdan"ni keltirish mumkin. 
"Turkiy tilning nodir tuhfasi" asari XIII asrdagi tilimizga oid manba sanaladi. 
Biroq bu asarning muallifi aniq emas. Asarda qipchoq lahjasi vakillaridan to‘plangan 
so‘zlar lug‘at shaklida beriladi. Qolaversa, boshqa lahjada so‘zlashuvchilarning ham 
nutqiga xos so‘zlar uchraydi. Eng muhim jihati shundaki, bu asarning tarkibidan o‘rin 
olgan so‘zlarning aksariyati to‘la-to‘kis bugungi kunda xalq shevalarida o‘zgarmasdan 
saqlanib qolgan. Hozir ham asardagi so‘zlar taqqoslansa, o‘xshash xususiyatlarni 
farqlash qiyin emas. Faqat ba’zi so‘zlar iste’moli yo‘qolgan bo‘lsa, ba’zi birlarida 
tarkibiy o‘zgarishlar yuz bergan. Bunday asarning bu kunga qadar yetib kelishi o‘sha 
davr tili xususiyatlarini bilish imkonini yaratadi. 
Temuriylar sulolasi vakili Husayn Boyqaro hukmronligi davrida ham tilimizga 
jiddiy e’tibor qaratilgan. Hatto manbalarda qayd etilishicha, o‘sha davrda yoqtilga oid 
maxsus farmon chiqarilgan hamda butilda ijod qilganlar rag‘batlantirilgan. Shundan 
so‘ng turkiy dunyoning mashhur tilshunos olimi, g‘azal mulkining sultoni Hazrat 
Navoiy ijodiyoti va ilmiy qarashlari shakllandi va butun olamda dovruq tutdi. 
"Muhokamat-ul lug‘atayn" asari o‘z davrida tilshunoslik sohasining 
yutuqlaridan biri bo‘lgan. Navoiy bu ilmiy asari orqali nafaqat lug‘atshunoslikning 
rivojlanishiga hissa qo‘shdi, balki xalqimizning ma’naviy boyligi haqida o‘z ilmiy 
qarashlarini namoyon qilganligining guvohi bo‘lamiz. Navoiy asarda keltirgan birgina 
-chi ot yasovchi qo‘shimchasi hozir ham faol qo‘shimchalardandir. Shaxs otini 
yasovchi qo‘shimcha sifatida temirchi, baliqchi va shunga o‘xshash ko‘plab 
so‘zlarninng yasalishiga xizmat qilayotganligi fikrimizni tasdiqlaydi. 
Keyinchalik ham bu kabi izlanishlar davom etdi. Ayniqsa, XX asrda tilimiz ilmiy 
jihatdan o‘rganilishi ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritilishiga sabab bo‘ldi. Tilshunoslikka 
oid ilmiy izlanishlar Fitrat, Elbek, Behbudiy tomonidan e’lon qilingan maqola va 
risolalarda aks ettirildi. Umuman olganda, o‘zbek adabiy tilining o‘rganilishida 
xalqimizning milliy ruhiyati nazardan chetda qoldirilmadi. 
"O‘zbek tilining izohli lug‘ati" kitob sifatida chop etilishi quvonarli hollardan 
biri bo‘ldi. Ona tilimizda mavjud so‘zlarni ko‘p jildli lug‘at holatiga keltirilishi, 

---

170 
so‘zlarning izohlanib berilishi bu sohaning keying yillarda amalga oshirilgan samarali 
ishlaridandir. 
Azaldan ona tilimizda yaratilgan asarlarni mutolaa qilar ekanmiz, ko‘nglimizda 
ruhiy yaqinlikni his etamiz. Axir bu til bolaligimizdan bizga hamroh. Adiblar yaratgan 
badiiy asarlar tili ham ana shu so‘zlashadigan tilimizga monand. Shu o‘rinda ustoz 
shoir Erkin Vohidov o‘zining "So‘z latofati" kitobida shunday yozadi: "O‘z ona tilini 
sevmagan, til zamirida yotgan tarixni bilmagan, qiziqmagan odam barkamol sanalmas. 
O‘z tiling o‘z Vataningdek aziz, o‘z onangdek tabarruk". 
Keyingi yillarda O‘zbek tili taraqqiyoti uchun muhim ishlar amalga oshirildi, 
oshirilmoqda.
Jumladan, xalqaro miqyosda nufuzi ortib, rasmiy uchrashuvlarda keng 
qo‘llanayotganligi, xorijiy ta’lim dargohlarida o‘zbek tili markazlari tashkil 
qilinganligi, Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti 
tashkil etilganligi, Yangi so‘z va atamalarni rasmiy iste’molga kiritish bo‘yicha 
Atamalar komissiyasi tuzilganligi muhim tashabbuslar hisoblanadi 
Bu yil o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligiga 32 yil bo‘ldi. 
Mamlakatimiz miqiyosida bu bayram keng nishonlanishi borasida birtalay ustuvor 
vazifalar belgilandi. Shuni inobatga olgan holda tashkil etilayotgan konferensiyalar, 
anjumanlar, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar, davra suhbatlari ona tilimizga bag‘ishlanib, 
uning nufuzi oshishiga erishish uchun e’tibor berilmoqda. Bu yo‘lda barcha ziyolilar 
ahli, talaba-yoshlar, o‘quvchilar o‘z hissasini qo‘shayotganligi davlat tilining 
ahamiyatini yana oshirishga xizmat qiladi. Milliy tilimizning nufuzi oshib borishi, 
albatta, milliy iftixorimizning yuksalishiga zamin yaratadi. 
Ijtimoiy hayotga yoinki odamlar ongiga tilimizning qudratini, mavjud 
imkoniyatlarini singdirishda badiiy ijod ahlining, kitoblar mutolaasining ahamiyati juda 
beqiyosdir. Badiiy asardagi milliylik koʻp hollarda yozuvchi mansub boʻlgan hududning 
oʻzigaxosliklarini, elatning, xalqning ruhiy-psixologik holatini, turmush tarzi yaqqol aks 
etganligini anglatadigan tushunchadir. Hech qanday badiiy asarda baynalmilal milliylik 
boʻlishi mumkin emas, negaki, mushtarak jihatlar milliy oʻzigaxoslikni koʻrsatmaydi, 
aksincha uni yoʻqqa chiqaradi.Shoʻro davrida yaratilgan aksariyat asarlarda 
ruslashtirish siyosati oqibatida milliylik aks etadigan detallarni imkon qadar 
qoʻllamaslik, bunday jihatlarni bo‘rttirmaslik hollari keng yoyilgan edi. Ammo 
unutmaslik kerakki, iste’dodlarning dunyoqarashi, avvalo, muayyan millat bagʻrida 
shakllanadi, Masalan, Chingiz Aytmatov yaratgan badiiy asar namunalarida qardosh 
qirgʻiz xalqining psixologiyasini, oʻzligini, hayot kechirish sharoitlarini yaqqol tasavvur 
qilish mumkin. Demak, san’atkor dunyoqarashi ijtimoiy hayotning in’ikosidir. Ijod 
ahlining asosiy missiyasi predmetlashtirilgan obraz orqali, turli ta’sirlantiruvchi kuchga 

---

171 
ega bo‘lgan detallar, epizodlar orqali, umuman olganda, butun bir syujet 
komponentlari vositasida oʻzining xulosa va qarashlarini betakror yo`sinda 
oʻqirmanga yetkazishdir, bu qarashlarni qay darajada qabul qilish masalasi ham koʻp 
hollarda oʻqirmannning oʻziga bogʻliq boʻlgan jarayondir. Masalan, Said Ahmadning 
“Qorakoʻz majnun” hikoyasidagi Saodat aya obrazi tasvirida ishlatilgan oʻsma, sandiq, 
kalit, soʻri detallari, uning itiga gapirgandagi nutqiy oʻzigaxosligi, sandiq kalitini yoki 
reining medalini oʻrilgan sochining uchiga taqib qoʻyishi kabi milliylikka yoʻgʻrilgan 
epizodlar bu obrazga “ozbek ayoli” pasportini taqdim etgan desak, toʻgʻri boʻladi. Biror 
millat ongida etnik stereotip sifatida namoyon boʻladigan xususiyatlar ham badiiy 
asarda milliy koloritni koʻrsata olishi mumkin, masalan, Togʻay Murod yaratgan Boʻri 
Polvon obrazi (“Yulduzlar mangu yonadi” qissasi) butun borligʻi bilan haqiqiy 
surxondaryolik boʻlsa, Luqmon Boʻrixonning “Jaziramadagi odamlar” romanidagi 
Lolaxon timsoli butun xatti-harakati bilan shaharlik, ya’ni toshkentlik kelin ekani 
yorqin aks ettirilgandir. Ushbu romandagi Chinor Moyliyev esa turish-turmushi, oʻzini 
tutishi bilan haqiqiy dashtlik, choʻllik rais. Hududiy va genetik jihatlar ham badiiy asar 
predmeti hisoblangan obraz orqali milliylikni oʻzida akslantiradi. Qodiriyning “Oʻtkan 
kunlar”idagiYusufbek Hoji xarakteridagi andisha, Oʻzbekoyim xarakteridagi oʻzigagina 
xos boʻlgan bir oz dumbullik va shaddodlik, Hasanali tiynatidagi Otabekka va uning 
oilasiga nisbatan ixlos kabilar milliylikni xarakter orqali ifodalashga misollar 
hisoblanadi. Bu misollar albatta muallifning yoki obrazning nutqida namoyon bo‘ladi, 
bu nutq esa til vositasida amalga oshiriladiki, so‘zlar tanlash mas’uliyati bu o‘rinda 
ijodkorga yuklanadi.
Yuqorida tilimizdagi kam iste’mol so‘zlar haqida so‘z yuritgandik, haqli savol 
tug‘iladi: bunday so‘zlar qaysi usulda faollashtiriladi, badiiy asarlar vositasidami, 
o‘zaro muloqot natijasidami yoinki faqat izohli lug‘atlarni varaqlabgina bilib olsa 
bo‘ladimi? Bularga javob topish ham zaruratdir, ehtiyojdir. Shunday so‘zlarimiz 
borligidan aholining katta qismi xabardormi… 
Abajur 
- Kerakli yorug‘likni bir joyga to‘plab tushirish yoki ko‘zni yorug‘lik 
nurlaridan pana qilish uchun lampa ustiga o‘rnatiladigan shisha, mato, metal kabilardan 
yasalgan qalpoq.