114
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Norqulov N., Nizomiddinov N., Miniatyura tarixidan lavhalar, T., 1970; Alisher
Navoiy asarlariga ishlangan rasmlar, T., 1982;
2. "Sharq miniatyura maktablari," T., 1989; Oriental miniatures 14th—17th centuries,
Tashkent, 2001.
3. Bekmuratova Aytgul. 2005-y «Tasviriy san'at darslarida o'quvchilarning bilish
qobiliyatini rivojlantirish» 28-29-betlar
115
ФИО автора:
Sa’diyeva Rohat Bahritdinovna,
Tarix fani o’qituvchisi
Название
публикации:
«MINIATYURA
SAN'ATI
ORQALI
O'QUVCHILARNING BADIIY IJODIY FIKRLASHINI SHAKLLANTIRISH»
Annotansiya-
maqolada ulug’ adib Abdulla Qodiriyning “O’tkan kunlar”asari
haqida qiziqarli ma’lumotlar hamda xorijlik olimlarning ushbu asar haqidagi
maqolalari, fikr- mulohazalari, didertatsiyalaridan namunalar va o’zbek romanchiligi
to’g’risida qimmatli ma’lumotlari keltirilgan.
Kalit so’zlar:
Abdulla Qodiriy, “Otkan kunlar”, “Chol va dengiz”, “Amerika
fojiasi”, B.Hayit, Eden Nabi, Xristafor Maykel Murfi I. Baldauf, Zigrid Klaynmixel,
Zarif Bashir, ”Nobel mukofoti sovrindorlari”
Har gal biror asarni o’qimoqchi bo’lganimda birinchi navbatta asarning tarixiy
yoki hayotiy ekanligiga e’tibor qarataman.Ko’proq tarixiy dalillar asasida yozilgan
asarlarni sevib o’qiyman. Bir kuni qo’limga “Nobel mukofoti sovrindorlari” deb
atalgan kitob tushib qoldi. Kitobni o’qir ekanman unda adabiyot sohasida nobel
mukofotini olgan asarlar e’tiborimni tortdi. U yerda Ernest Hemengueyning “Chol va
dengiz” va Teodor Drayzerning “Amerika fojeasi”asarlari ham bor edi. Men bu
asarlarni bir emas bir necha marta o’qib chiqqanman. Har gal o’qiganimda asarning
yangi qirralarini kashf etib boraveraman.
"Chol va dengiz" qissasida insonning
ulug‘ligi, undagi iroda va matonat, oqillik va azmu qaroridan og‘ishmaslik shunday
o‘zgacha bir talqinda aks etganki insonni hayotga boshqacha ko’z bilan qarashga
undaydi, “Amerika fojiasi”da esa asarning bosh qahramoni Klayd Grifits kambag’al
oilada tug’ilib o’sgan yigit.Uning boylik orttirish yo’lida qilgan nojo’ya xatti-
harakatlari, bu yo’lda hech qanday qing’ir ishlardan qaytmasligi va uni shunday
ishlarni qilishga qo’yib bergan tabiati – yuzsizligi, shafqatsizligi kabilar bir qahramon
timsoli orqali o’sha davr Amerika muhiti haqida kitobxonda yaxlit tasavvur paydo
qiladi.Yozuvchi mamlakatda Klaydga o’xshagan kimsalarning borligini Amerikaning
fojiasi deb biladi. Aslida har ikkala adib ham bu asarlari orqali o’sha paytdagi
Amerikaning ijtimoiy tuzumi, illatlarini mahorat bilan tasvirlay olgan.O’ylanib qoldim
116
Xo’sh, bizdachi bizda nobelga munosib asarlar bormi? O’zbekning dardini,o’zbekning
fojeasini, o’zbek millatning sabr-toqati, matonatini dunyoga boricha ko’rsata oladigan
asarlar bormi?
Ha albatta men bu borada ulug’ adib Abdulla Qodiriyning “O’takan kunlar”
asarini ayta olaman.
Abdulla Qodiriy xalq uchun ilm-ma’rifat havodek zarur bo‘lgan,
yurt tepasida johil shaxslar egalik qilayotgan bir zamonda yashab o‘tdi. Yaratgan
qahramonlari orqali xalqni o‘tgan kunlardan saboq olishga, o‘z oramizdagi mehrobdan
chiqayotgan chayonlardan ehtiyot bo‘lishga chaqirdi. Millatning har bir xonadoniga
Otabek, Kumush, Anvar, Ra’nolar qiyofasida kirib bordi, ular taqdiri orqali xalqni
o‘ylatdi, yig‘latdi, yupatdi. Hayoti tazyiqlar, xavf-xatarlar ostida qolsa ham millati
uchun yozishdan to‘xtamadi…
"
Milliy adabiyotimizni Abdulla Qodiriy kabi zabardast
ijodkorlarimizni tanitish bilan dunyoga olib chiqish mumkin. Mumtoz adabiyotimizda
Alisher Navoiy benazir bo‘lsa, XX asr nasrida Abdulla Qodiriyga tenglashadigan
ijodkor yo‘q. Bugungi davrgacha qilingan tadqiqotlar qimmatini pasaytirmagan holda
aytmoqchimanki, ulug‘ adib ijodini yangicha qarashda o‘rganish payti keldi
.
“O’tkan kunlar” asarining yozilganiga ham 95 yil bo’ldi.Yozuvchi bilan birga
asarga ham kishan urildi.
“
O'tkan kunlar"ni mutolaa qilganlar u yoqda tursin, bu haqda
so‘zlaganlar omonsiz jazolangan mash'um davrlarda ham asar haqiqiy adabiyot
muxlislari orasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilaverdi. Kitobxon asarning har bir satrini
diliga jo qildi.
Haq yo’lidagi asarni hech qanday hukumdor hech bir zamonda mahv
etolgan emas.Abdulla Qodiriy ham, u zotning asarlari ham tirik qolaveradi
.
O’tkan
kunlarning poydevori-Otabek bilan Kumushning
muxabbati.Adib qo’llariga qalam
olganlarida ikki yoshning muxabbatini bayon qilmoqchi bo’lganmikinlar? Agar
maqsad shugina bo’lsa asar bu qadar ulug’vorlik kasb eta olarmidi. Axir tariximizda
ishqiy qissalar kam edimi? Yozuvchi adabiyot maydoniga xalq g’amida kuyib-yonib
kirib kelganlar.O’tkan kunlarni yozishda ham shu millat qayg’usi undagan deb
o’ylayman.
Bir mulohaza qilib ko’raylikchi asarda nima uchun Otabekning onasiga “O’zbek
oyim” deb ism qo’yilgan?Axir ayollarda O’zbek degan ismni deyarli uchratmaymiz-
ku?Nazarimda yozuvchi shu so’ngi jumla uchun ham “O’zbek oyim”,deb qo’yganga
117
o’xshaydilar…..”O’zbek oyim qora kiydi…Yurt xavfdan ogoh etuvchi chaqriqqa
e’tibor bermadi, hidoyatdan chekindi va oqibatda qora kiydi, aza ochdi. Qorong’u
tunlarga kirib keldi.Yurtning qora kiyishiga sabab nima?Yo’q! Xalq orasida totuvlik
yo’qligi asosiy sabab bo’ldi.Yozuvchi tarixni to’g’ri anglab,to’g’ri tahlil qilib, o’z
xulosalarini dam ochiq tarzda, dam ramzlar orqali ifoda qilganlar.Adib asar
boshlanishida biz hozir “ijtimoiy muammo”deb aytayotgan muhim masalaga e’tiborni
qaratadilar.Qora tunlar qayerdan boshlanishini ko’rsatadilar. So’ng bu muammo go’yo
unitilganday tuyulib, ishqiy mojarolarga berilganday bo’ladilar.Ishqiy mojaralor hal
etilganday tuyulgach esa yana o’sha ijtimoiy muammoga endi Yusufbek hoji
ishtirokida qaytadilar.Yozuvchi endi dardlarini Yusufbek hoji tilidan qog’ozga
to’kadilar:
“…Birodarlar! O’rus ichimizdan chiqadirg’on fitna-fasodni kutib darbozamiz
tegida qo’r to’lib yotibdi. Shunday mahshar kabi bir kunda biz chin yovga beradigan
kuchimizni o’z qo’limiz bilan o’ldirsak, sen falonsan deb qirilishsak, holimiz nima
bo’ladir…
…Siz o’z qipchog’ingiz uchun qabr qazigan fursatda, sizga ikkinchi tobut
chopadilar. Biz qipchoqqa qilich ko’targanda, o’rus bizga to’p o’qlaydur…
Bunda qipchoqqa qabr qazildi, unda esa tobut tayorlandi.Bunda birodarga qarshi
qilich ko’tarildi, unda millatga qarshi to’plardan o’q uzildi….Bu endi tarixiy
haqiqat.Dastlabki noahillik bosqin bilan tugadi. Keyingisi esa o’ttiz yettinchi yil
qirg’ini bilan….Yozuvchi va ul zotning safdoshlari shu nohaqlikning qurboni bo’ldilar.
Kumush…Abdulla Qodiriy uni suyib-suyib yozganlar. Yozuvchi Kumushda faqat
go’zal malakni ko’rganmilar? Yo’q, adib Kumush timsolida go’zal vatanni ko’rganlar.
Kumushga bo’lgan sevgilari vatanga bo’lgan sevgilari edi aslida. Asar so’ngida
“Kumushni o’ldirib qo’ydim” deb yig’lagan ekanlar.Yozuvchi bir go’zal malakning
o’limidan emas, vatan kelajagining zaharlanganidan qayg’uga botganlar deb
o’ylayman. Kumush o’ldi.Ammo uning o’g’li tirik. Demak, Vatan kelajagiga umid bor.
Asarda “o’zbeklar turmushidan tarixiy ro’mon” deb izoh berilgan. “sevishgan
qalblar haqida” yoki “muhabbat fojialari”….emas, aynan o’zbeklar turmushidan,
aynan shom azoni chaqirilgan damdagi turmushidan.
118
Va nihoyat qatag’onning umri tugadi. Yozuvchining nomi oqlandi, asarlari
hibsdan ozod bo’ldi. Qariyib yigirma yil Abdulla Qodiriyning asarlarini qo’lga olish
man etildi. Savol tug’iladi nega? Axir bu asar ikki sevishganning o’tli muhabbati
haqidaku! Yo’q aslida bu asar Vatan kelajagiga umid bilan boqqan ezilgan, xo’rlangan
xalqning vataniga bo’lgan cheksiz, otashin muhabbati haqida edi.
Ma’lumki, Qodiriy 1926-yilda «Yig‘indi gaplar» hajviyasi uchun respublika
rahbarlari obro‘sini to‘kishda ayblanib, bir necha oy qamoqda yotib chiqqan. Shu
jarayon bilan bog‘liq materiallar NKVD tergovchilari ixtiyorida bo‘lgani uchun ular
tergovni shu masalaga «oydinlik kiritish»dan boshlamoqchi bo‘ladi.Adib tergovchilar
tomonidan berilgan savollarga ikkilanmasdan, qo’rqmasdan javob beradilar.
«Savol: Ma’lumki, siz burjua millatchisi sifatida adabiyot sohasida faollik
ko‘rsatgansiz. Shu to‘g‘rida mukammal ko‘rsatma bering.
Javob: Men tergovdan o‘zimning burjua millatchilik e’tiqodimni yashirmoqchi
emasman. Zero, mening bir necha yil davomida olib borganim sovetlarga qarshi
millatchilik ishi shu qadar ma’lumki, uni qanchalik istasam ham yashira olmayman.
Shuning uchun ham men adabiyot olamida sovetlarga qarshi olib borganim amaliy
millatchilik ishi haqida vijdonan, haqqoniy so‘zlab berishga harakat qilaman.Men
jadidizm burjua-millatchilik partiyasi mafkurasi ruhida tarbiyalanganman, shuning
uchun Oktyabr inqilobining dastlabki kunlaridanoq Sovet hokimiyatiga qarshi burjua-
millatchilik kurashi yo‘liga o‘tganman. Sovet hokimiyati burjua millatchiligi bilan
chiqishmagani, aksincha, uning manfaatlariga qarshi bo‘lgani uchun Sovet hokimiyati
g‘oyalarini qabul qilmaganman. Shunga asoslangan holda burjua yozuvchisi sifatida
butun kuchim va imkoniyatim bilan sovetlarga qarshi faol millatchilik ishini olib
borganman. Men 1919-yili «O‘tkan kunlar» tarixiy romanini yozishga kirishib, uni
uzil-kesil tugatib, 1925-yili nashrdan chiqardim. Sovet hokimiyatining Turkistondagi
besh yillik hayoti mening siyosiy e’tiqodimda hech bir o‘zgarishni yuzaga keltirmadi,
shuning uchun «O‘tkan kunlar» romani chop etilgan vaqtda men imoni komil burjua
millatchisi edim.
«O‘tkan kunlar» romani sovet voqeligini ochiqdan-ochiq inkor etuvchi, oshkora
sovetlarga qarshi, millatchilik ruhidagi asar edi. Men shu asarda inqilobga qadar
119
bo‘lgan ijtimoiy davlat tuzumini va o‘zbek millatchiligini butun kuchim bilan
ideallashtirdim. Agar romanda to‘g‘ridan-to‘g‘ri «Yo‘qolsin sovet hukumati!»
deyilgan bo‘lmasa-da, kamida ichki mazmuni shunga chaqirgan…»
Qodiriyning tergov paytida aytgan bu so‘zlari shu vaqtgacha biror kitob yoki
maqoladan o‘rin olmagan. Bugun oddiy kitobxonlar ham, adabiyotshunoslar ham ulug‘
adibning bu so‘zlarini o‘qib hayratlanishlari tabiiy. Nega mahbuslik kursisida,
jallodlari ro‘parasida o‘tirgan adib ular qo‘yayotgan tuzoqqa chap berish o‘rniga, ular
aytayotgan tuhmatni rad etish o‘rniga, aksincha, o‘zini o‘zi dor sari eltmoqda?! Bu ham
adibning qanchalik vijdonli, vatanparvar, xalq dardini o’z dardi deb bilishi, xalqning
kelajagiga shunchaki ko’z yumib keta olmaganligini anglatar edi.
Asar nashrdan chiqqan dastlabki kunlardayoq mashhurlikka erishdi.
Roman rus,
ozarbayjon, latish, litva, tatar, turkman, uyg‘ur, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoq, arab,
italyan, ingliz, nemis, turk va boshqa tillarga tarjima qilingan, qayta-qayta nashr
etilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |