Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1. B.M.Umarov.: psixologiya. Toshkent 2012, 61-bet. 
2. E.G’oziyev. Yosh davrlar psixologiyasi. T.: O’qituvchi, 1994. 139 bet. 
3. Sh.SoatovaXulqi og’ishgan o’quvchilarning psixologik xususiyatlari. BMI 
Jizzax 2014 
4. 
www.ziyonet.uz
5. 
www.lex.uz

---

775 
ФИО авторов: 
Shukurova Madinabonu Hasan qizi 
Navoiy shahar 16 – AFChO’I maktabi
Boshlang’ich ta’lim fani o’qituvchisi 
Majidova Shodiya Yo’ldoshevna 
Navoiy shahar 16- AFChO’I maktabi 
Boshlang’ich ta’lim fani o’qituvchisi
Название 
публикации:
«BOSHLANG’ICH 
SINF 
O’QUVCHILARINI 
IXTIROCHILIK 
QOBILIYATLARINI 
SHAKLLANTIRISHDA 
TRIZ 
TEXNOLOGIYASINING SAMARALI USULLARI» 
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ixtirochilik 
qobiliyatini shakllantirishda TRIZ texnologiyasining samarali usullaridan
foydalanishning ahamiyati xususida so’z yuritilgan.
Kalit so’z: 
TRIZ texnologiyasi, ixtirochilik qobiliyati, matematik bilim, sintez 
Bugungi kunda pedagoglarga qo'yiladigan zamonaviy talablar ta'limni 
rivojlantirishga yo'naltirilgan bo'lib, uni tashkil etishning kognitiv, o'yin, izlash va 
tarbiyaviy o'zaro ta'sir elementlari sintez qilinadigan yangi shakllaridan foydalanish 
zarurligini taqozo etmoqda. Ixtirochilik qobiliyatli bolalarni aniqlash va rivojlantirish, 
ularning potentsial imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishni ta'minlaydigan shart-sharoitlar 
yaratish davlat va jamiyatning ustuvor ijtimoiy vazifalaridan biridir. Bugungi kunda 
matematika zamonaviy insoniyat bilimlarining eng muhim yo'nalishlaridan biri 
ekanligi shubhasiz haqiqatdir. Matematikada bolalarning intellektual rivojlanishi 
uchun katta imkoniyatlar mavjud: aqliy operatsiyalar (tahlil, taqqoslash, tasniflash), 
jarayonlar (xulosa chiqarish, umumlashtirish, fikrlash va hk) va nutq. Ushbu 
imkoniyatkar 
dashqari 
o’qituvchi 
tomonidan 
qo’llanadigan 
innovatsion 
texnologiyalar, didaktik o’yinlar, axborot texnologiyalaridan foydalanish 
o’qituvchilarning darsda kutilgan natijaga erishishida muhim ahamiyat kasb etadi.

---

776 
O’quvchilarda ixtirochilik qobiliyatlarini shakllantirishning mavjud usullarida 
bolalar tomonidan mantiqiy xarakterdagi vazifalarni bajarishga juda kam joy 
ajratilgan, ular vaqti-vaqti bilan qo'llaniladi. 
Bunday vaziyatdan chiqish yo'lini TRIZ texnologiyalaridan boshlang’ich sinf 
matematika darslarida faol foydalanishda ko'rishimiz mumkin, chunki yangi, 
g'ayrioddiy narsalarni yaratish qobiliyati bolalik davrida, tasavvur va fikrlash kabi 
yuqori aqliy funktsiyalarni rivojlantirish orqali yotadi. TRIZ texnologiyasi aniq 
matematik tushunchalarni shakllantirishga foydali ta'sir ko'rsatadigan ijodiy 
salohiyatni rivojlantirish bilan shug'ullanadi. 
TRIZ metodikasi taxminan 50 yil oldin Genrix Saulovich Altshuller tomonidan 
ixtiro qilingan va ishlab chiqilgan. Dastlab, u texnik muammolarni hal qilishda yordam 
berish uchun yaratilgan va fikrlash, moslashuvchanlik, izchillik, mantiqiy qurilish va 
o'ziga xoslikni rivojlantirishga hissa qo'shgan. Ushbu texnikaning asosiy vazifasi 
bolani qutidan tashqarida o'ylashga va o'z echimlarini topishga o'rgatishdir. 
TRIZ yangi texnik g'oyalar ishlab chiqarishni aniq fanga aylantiradi, chunki qidiruv 
o'rniga ixtirochi vazifalarni hal qilish mantiqiy operatsiyalar tizimida bekor qilinadi. 
Tizim vositasidan foydalanishingiz mumkin bo'lgan "ijodiy tushunishlar" ni kutish 
mantiqsiz va isrofgarchilikni kutish mumkin emas, bu to'g'ri yo'nalishda va juda katta 
qiziqish uyg'otadi.
TRIZning maqsadi nafaqat bolalarning tasavvurini rivojlantirish, balki ularni sodir 
bo'layotgan jarayonlarni tushunib, sistematik fikrlashga o'rgatish, tarbiyachilarga 
atrofdagi dunyoning birligi va qarama-qarshiligini tushunishga qodir bo'lgan ijodiy 
shaxs sifatlarini konkret amaliy tarbiyalash vositasi berish va ularning kichik 
muammolarini hal qilishdir. 
TRIZ texnologiyasida o’quvchilar bilan ishlashning asosiy vositasi pedagogik 
izlanishdir. O'qituvchi tayyor bilimlarni bermasligi, haqiqatni unga ochib bermasligi, 
uni qanday topishni o'rgatishi kerak. Agar bola savol bersa, darhol tayyor javob 
bermang. Aksincha, siz undan bu haqda nima deb o'ylashini so'rashingiz kerak. Uni 
mulohaza qilishga taklif qiling va yetakchi savollar bilan bolani o'zi javob topishga 

---

777 
undang. Agar u savol bermasa, o'qituvchi ziddiyatni ko'rsatishi kerak. Shunday qilib, 
u bolani javob topishingiz kerak bo'lgan vaziyatga tushiradi. 
Boshang’ich sinfda matematik kontseptsiyalarni shakllantirish, o’quvchilarning 
ixtirochilik, fikrlash va matematik qobiliyatlarni sezilmasdan rivojlantirib borish 
uchun qo’llanadigan TRIZ texnologiyasiga asoslangan o’yinlardan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. 
Masalan, quyidagi o'yinlardan keng foydalaniladi: 1. "Nima bo'lgan - nima bo'ldi" 
ob'ektining rivojlanish yo'nalishini aniqlash uchun o'yinlar Savol: 15 raqami bo'lgan va 
endi 5 raqamiga aylandi. D: 15-10=5 Savol:qaysi raqamni olsak 5 raqami hosil bo’ladi.
Savol: 15 raqami bor edi, ammo hozir 10 ga teng. Savol: 10 raqamini olish uchun nima 
qilish kerak? D: 15-5 = 3
Bu o’yinni asosan boshlang’ich 1- sinflarda qo’llashimiz mumkin. 
TRIZ texnologiyasiga asoslangan matematik o'yinlarning turlaridan biri bu Dienesh 
bloklari, Kuisener tayoqchalari, hisoblash tayoqchalari, Nikitinning kubiklari va 
kvadratlari, turli xil jumboqlar bilan o'quv o'yinlari. Bu o’yinlardan dars davomida 
foydalanish o’quvchilarning ixtirochilik qobiliyatini o’stiradi, balki, mantiqiy tafakkur 
qobiliyatlarini rivojlantiradi. 
Gieneshning mantiqiy bloklari (LBD) mavhum - didaktik vositalar. Bu o’yin rang, 
shakli, kattaligi, qalinligi bilan bir-biridan farq qiladigan shakllar to'plami. LBD'lar 
berilgan xususiyatlarga ega to'plamlarni modellashtirishga imkon beradi, masalan, 
qizil bloklar, kvadrat bloklar va hk. To'plamlarini yaratish. Bloklarni guruhlash, keyin 
esa ularni berilgan xususiyat bo'yicha tasniflash mumkin: bloklarni kattaligi bo'yicha 
guruhlarga ajratish (katta va kichik, rang (qizil va qizil emas) va Bolalar uchun 
to'plamdagi yanada murakkab operatsiyalar (birlashma, qo'shilish, qo'shish, kesishish) 
aniqlanishi mumkin. 
Bundan tashqari jumboq o'yinlari yoki geometrik konstruktorlar azaldan ma'lum 
bo'lgan. O'yinning mohiyati - ob'ektlarning siluetlarini modelga yoki dizaynga muvofiq 
tekislikda tiklash. Zamonaviy pedagogikada bunday jumboq o'yinlari ma'lum: 
Tangram, Sehrli doiralar, Pifagor jumboqlari, Kolumbus Egg, Vetnam o'yini, 

---

778 
Pentamino, Yurak yoki barg. Barcha o'yinlarni umumiy maqsad, harakat usullari va 
natija birlashtiradi.
Matematikada sinfda ishlashda TRIZ-dan foydalanish samaradorligiga vaqti-vaqti 
bilan yangi texnikani qo'llaganimizdan so'ng ko’zlagan natijaga erishmiz. Bunday 
sinflardagi bolalarni sun'iy ravishda qo'zg'atishga hojat yo'q. Bolani g'ayrioddiy 
dunyoga olib borish, biz bir vaqtning o'zida uning uchun ixtirochilik tasavvurini 
rivojlantiramiz va tadqiqotlar va qidiruv vaziyatlari natijasida biz matematik qobiliyat 
va tushunchalarni shakllantiramiz. 
Dars davomida bolalar TRIZ texnologiyasi samaradorligi tufayli bilim va 
ko'nikmalarni egallaydilar. Bu holda eng samarali quyidagi texnik va usullar 
hisoblanadi: 
1. Aqliy hujum. 
Bu usul odamning assotsiativ qobiliyatlarini faollashtiradigan izlanishning inertial 
yo'nalishidan qochishga imkon beradi. Ushbu usul ayniqsa, boshlang’ich sinf 
o’quvchilarda ma'lum bir mavzu bo'yicha ko'p sonli g'oyalar berish, muammoning asl 
yechimini tanlash qobiliyatini shakllantirishga imkon beradi. 
2. Morfologik tahlil. 
Bolalarda ma'lum bir mavzu doirasida ko'p sonli turli xil toifadagi javoblarni berish 
qobiliyati shakllanadi. Fikrlash harakatchanligini shakllantirish, o'zgaruvchanlik 
printsipini bola tomonidan o'zlashtirish. 
3. Sinektika. 
Shaxsiy assimilyatsiya / empatiya / - ob'ektga hamdard bo'lish qobiliyati. 
Ramziy o'xshashlik - ob'ektni xarakterlash uchun belgilar, taqqoslashlardan 
foydalanish.
To'g'ridan-to'g'ri o'xshashlik - bu boshqa bilim sohalarida shunga o'xshash jarayonlarni 
izlash. 

---

779 
4. Tizim operatori. 
Bolani o'tmishi, hozirgi va kelajagi bo'lgan ob'ektga nisbatan mustaqil fikr yuritishga 
undaydi. 
TRIZ texnologiyasi universal vosita sifatida deyarli barcha faoliyat turlarida (ta’lim 
jarayonida ham, o’yinlarda ham, ) ishlatilishi mumkin.Bu orqali maktab yoshidagi 
bolaning ongida dunyoning yagona, uyg’un, ilmiy asoslangan modelini 
shakllantirishga imkon beradi. Muvaffaqiyatli vaziyat yaratiladi, qaror natijalari 
almashiniladi, bir bolaning qarori boshqasinnig fikrini faollashtiradi, tasavvur doirasini 
kengaytiradi, uning rivojlanishini rag’batlantiradi 
Shunday qilib, TRIZ inson faoliyatining barcha sohalarida va barcha asrlarda 
qo'llaniladigan samarali usul hisoblandi. Bu tizimli muammolarni hal qilishga, 
shuningdek tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga imkon beradi.