Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

 
 

---

284 
ФИО автора: 
Radjabova Manzura Xurramovna
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universitetining
Falsafa yo’nalishi 2-bosqich magistranti

Название 
публикации:
«YANGI 
O’ZBEKISTONDA 
MA’NAVIY 
YANGILANISHIDA MILLIYLIK VA UMUMINSONIYLIK DIALEKTIKASI» 
Annotatsiya:
Ushbu maqolamizda bugungi kuning dolzarb masalalaridan biri 
bo’lmish yangilanayotgan O’zbekistonning ma’naviy yangilanishi bo’lmish uchinchi 
renesans davrida milliy va umuminsoniy ma’anaviyatning dealiktikasi ochib berishga 
harakat tilinadi. Xususan bunda yurtimizda amalga oshirilayotgan milliy va 
umuminsoniy ma’anaviyatning naqadar uyg’unligi uning chambarchasligi tahlil 
qilinadi. 
Kalit soz’lar:
milliy, umuminsoniy, ma’naviyat, bunyodkorlik, uchunchi 
renesans, harakatlar strategiyasi, san’at, madaniyat, axloq, siyosat, mafkura, imunitet, 
A.Anttonen va J.Sirila, Ibodulla Ergashev, Shavkat Mirziyoyev, 
O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishganidan so’ng, milliy o’zlikni anglash, 
mazmun mohiyatiga ko’ra, ma’naviy yangilanishlar tizimida milliy va umuminsoniy 
qadriyatlar uyg’unligiga ustuvor vazifa sifatida e’tibor qaratila boshlandi. Mustaqillik 
o’zbek millatining milliy va umuminsoniy qadriyatlar hamohangligida yashashga keng 
imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Turli madaniyatlarning o’zaro aloqadorligi, ularning 
bir-biridan bahramand bo’lishi imkoniyatlarini yuzaga keltirdi. O’tgan yillar 
mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy strategik islohotlar jarayonida ma’naviy 
qiyofa yangilanib, harakatlantiruvchi kuch vazifasini o’tadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev qayd etganidek, “Mustaqillik tufayli biz 
dunyo hamjamiyatining teng huquqli a’zosi bo’lib, yorug’ kelajagimizni o’z qo’limiz 
bilan bunyod etmoqdamiz. Istiqlol yillarida erishgan yutuqlarimizga tayanib, milliy 
tiklanishdan - milliy yuksalish sari dadil qadam qo’ymoqdamiz. Mamlakatimiz 
taraqqiyotini yanada yuksak bosqichga ko’tarish maqsadida Harakatlar strategiyasini 

---

285 
qabul qildik. Bu noyob hujjatda belgilangan ulug’vor vazifalarni ro’yobga chiqarishga 
qat’iy kirishganimiz biz uchun yangi ufq va imkoniyatlar ochib bermoqda”
29
. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, mazkur islohotlar negizida ma’naviy 
yangilanishlarimizda milliy va umuminsoniy jihatlar o’zaro uyg’un holda 
takomillashib, rivojlanib boryarti. Bu o’zaro aloqadorlik ma’naviy yangilanishlar 
jarayonidagi milliy va umuminsoniy jihatlar dialektikasi sifatida izohlanadi.
Milliylik va umuminsoniylikning dialektik aloqadorligi umumiylik orqali narsa 
va hodisalarning umumiy jihatlari o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalanishida, alohidalik 
orqali esa, uning o’z ko’rinishini aniqlanishida namoyon bo’ladi. Butun borliq, tabiat 
va jamiyat umumiylik va xususiylikning o’zaro ta’siri oqibatida bir vaqtda umumiy va 
uzluksiz hodisa sifatida namoyon bo’lib, milliylik va umuminsoniylikning ham bir-biri 
bilan uzviy bog’lanishiga, bir-birini to’ldirib, bir-birini aks ettirishiga sabab 
bo’lmoqda. 
Insoniyatning axloq, san’at, madaniyat va din kabi ijtimoiy voqeliklarida ham 
milliy, ham umuminsoniy jihatlari mavjud bo’lib, ularning o’zaro bog’liqligi milliylik 
hamda umuminsoniylik mutanosibligini ko’rsatadi. Shu sababli ma’naviy 
yangilanishlardagi milliylik va umuminsoniylik nisbati uning ajralmas qismlari, axloq, 
san’at, siyosat, mafkura kabi hodisalarda shu jihatlarning qanchalik darajadagi o’zaro 
uyg’unligiga bog’liq. 
Har bir kishining hatti-harakati ma’lum manfaatni amalga oshirishga 
yo’naltirilgan. “Fransuzlar – Fransiyada, inglizlar – Angliyada, o’zbeklar – 
O’zbekistonda o’z davlatchiligi, tili, ma’naviyati, tarixi, istiqboli, milliy davlatining 
gullab-yashnashidan manfaatdor”
30
. 
Agar o’zbek xalqi ma’naviyati tarixiga nazar tashlasak, uning jahon madaniyati 
bilan uzviy bog’liqlikda rivojlanganining guvohi bo’lamiz. Bu ma’naviy taraqqiyot 
yo’li umuminsoniy ma’naviyatdan chetda yuzaga kelgan va rivojlanmaganligining 
guvohi bo’lamiz. Zotan, har qanday xalqning milliy ma’naviyati o’z mamlakati 
29
Миpзиёев Ш.М. Нияти улуғ хaлқнинг иши ҳaм улуғ, ҳaёти ёpуғ вa келaжaги фapoвoн бўлaди. – Тoшкент: 
Ўзбекистoн, 2019. – Б. 87-88. 
30
Қуpoнoв М. Ўзбек хapaктеpи вa миллий ғoя. – Тoшкент: Мaънaвият, 2005. – Б. 8. 

---

286 
doirasida, tor milliy biqiqlikda emas, balki jahon xalqlari ma’naviyati bilan 
bog’liqlikda, dialektik aloqadorlikda, determenistik asosda rivojlanib boradi. Milliy va 
umuminsoniy ma’naviyat o’rtasidagi dialektik aloqadorlik masalasi mazkur jarayonni 
yanada teranroq anglashga yordam beradi. Bu jarayon alohidalik va umumiylikka xos 
jihatlar ifodalanishining alohida bir sohasidir. Umumiylik narsa-hodisalarning eng 
muhim, mushtarak aloqalarini aks ettiradi va u faqat ayrimlik orqali namoyon bo’ladi, 
xususiylik shakliga kiradi. Boshqa tomondan, har qanday ayrimlik ma’lum ma’noda 
umumiylikdir, binobarin, alohidalikning tomoni yoki mohiyatidir
31
.
Bundan kelib 
chiqib, alohidalikni ayrimlik tushunchasi orqali berilishini bir oz bahsli deb 
hisoblaymiz. Ayrimlik deb emas alohidalik tushunchasining ishlatilishi umume’tirof 
etilgan holat ekanligini hisobga olish kerak. 
BMTning Ijtimoiy rivojlanish ilmiy-tadqiqot instituti professorlari A.Anttonen 
va J.Sirila olib borgan tadqiqotlarida umuminsoniylikni - polisemik, kontekstli va ko’p 
o’lchovli ekanligini aytib, o’zida butunlik, birlik, umumiylik va yaxlitlik g’oyalarini 
o’zida mujassam etadi deb ta’kidlanadi
32
. 
Shunday ekan, milliy va umuminsoniy ma’naviyatda ham aynan bu jihatlar 
uyg’un va hamohang bo’ladi. Milliy ma’naviyat muayyan millat va xalqga aloqador 
bo’lar ekan, uning o’ziga xos bo’lgan, uning milliy mentaliteti, yashash tarzi, tarixiy 
qadriyatlari va fikrlash qobiliyatlarini o’zida aks etadigan ma’naviyati mavjud bo’ladi.
Demokratik tamoyillar bashariyat merosi deb ta’riflash mumkin bo’lgan 
umuminsoniy qadriyatlarning asosiy manbai hisoblanadi. Ushbu qadriyatlarsiz 
demokratiya ham, barqaror rivojlanish ham bo’lmaydi. “Ammo umuminsoniy 
qadriyatlarning tan olinishi daholarni har bir jamiyat va har bir davlat uchun xos 
bo’lgan o’ziga xos tarixiy, diniy va madaniy xususiyatlarga parda yorish kerak degani 
emas”
33
. 
Ma’naviy yangilanishlar negizida milliylik va umuminsoniylik an’analari 
jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa sohalarda yuz berayotgan 
31
Умapoв Э., Aбдуллaев М. Мaънaвият aсoслapи. – Тoшкент: Шapқ, 2005. – Б. 40. 
32
Anneli Anttonen and Jorma Sipila. Varieties of Universalism. – Geneva, Switzerland: United Nations Research Institute 
for Social Development, 2014. – P. 4. 
33
Boutros Boutros–Ghali. The Interaction between Democracy and Development. – France: Unesco, 2003. – P. 8. 

---

287 
o’zgarishlar ta’siri ostida rivojlanib, yangilanib, yuksalib boradi. Natijada, muayyan 
bir davrda sun’iy va majburiy ravishda xalqimiz hayotiga kiritilgan ayrim qadriyatlar 
asta-sekin ahamiyatini yo’qotib, barham torib boradi. Bunda xalqimizning ming yillar 
mobaynida qadrlanib kelingan, ammo g’ayriinsoniy mafkura tufayli unutilib ketilgan 
bayramlari, urf-odat va an’alarni qayta tiklanishi misolida kuzatishimiz mumkin.
Milliy ma’naviy yangilanishlarimiz ham faqat milliy asosdagina emas, shu bilan 
birga umuminsoniy ma’naviy qadriyatlar ta’sirida shakllanadi va o’sib boradi. Bunda 
stivilizastiya beshigi hisoblanadigan Sharq madaniyati va jahondagi boshqa 
madaniyatlar o’zining ijobiy jihatlari bilan ta’sir etgan. O’z navbatida, o’zbek xalqi 
ham jahon tamaddunining yuksalib borishida, umumjahon ma’naviy yangilanish 
jarayoniga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. O’zbeklar axloqidagi oriyat, diyonat, kattalarga 
hurmat, mehmondo’stlik, mehnatsevarlik singari fazilatlarga ularning ruhiyatidagi 
samimiylik, halollik, bag’rikenglik, saxovatpeshalik jihatlari, milliy adabiyot va san’ati 
uyg’unlashib, milliy ma’naviyatining o’ziga xos fazilatlarini shakllantirgan. 
Milliy ma’naviyatimizning namoyondalari al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Ibn Sino, al-Xorazmiy, Imom al Buxoriy, Iso Termiziy, Mirzo Ulug’bek, Alisher 
Navoiy singari mutafakkirlarning durdona asarlari jahon ma’naviyatining ajralmas 
qismiga aylanganligi buning yorqin misolidir. 
Shunisi diqqatga sazovorki, ma’naviy hayotning dialektik rivojlanish yo’li 
ma’lum siyosat va mafkura ta’siri ostida turlicha kechadi. Agar ma’naviy 
yangilanishlar tarixiga nazar tashlasak, renessans davrida ham yoki undan keyin ham 
ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’siri ostida milliy va umuminsoniy ma’naviy hayot 
uyg’unligi bir-biridan uzoqlashtirilganligini ham ko’rishimiz mumkin. Ma’naviy 
yangilanishlar tizimida milliy va umuminsoniylikning o’zaro uyg’unlikda ba’zan juda 
ulkan rivojlanish yo’lidan borganligi, gohida esa ular o’rtasidagi uzoqlashish erishilgan 
yutuqlardan chekinish, ba’zi sohalardagi regressiya, taraqqiyot yo’lidan sekinlashib 
mamlakat hayotida turg’unlik holatiga uchrab qolish sabablari ham bo’lganligining 
guvohi bo’lamiz. 
Ibodulla Ergashev ta’kidlaganidek, bizning milliy ma’naviyatimiz - turli xalqlar 
va millatlar ma’naviy dunyosi, ularni bir-biri bilan bog’lab, rivojlanishining vorisiyligi, 

---

288 
uzluksizligini ta’minlab turuvchi milliy va umuminsoniy qadriyatlar tizimidir. Jamiyat 
- xalqlarning milliy va umuminsoniy ma’naviy negizlariga tayansa, yuksaklik sari yuz 
tutadi. Madaniyat va ma’naviyat o’zaro uyg’unlikda fozillashadi
34
. 
Shu ma’noda, yuksak milliy ma’naviyat jahon xalqlarini bir-biriga 
yaqinlashtiruvchi asosiy mezon bo’lib kelgan va bugungi kunda ham shunday bo’lib 
davom etib kelmoqda. “Bir haqiqatni hech qachon unutmaylik, -deydi Shavkat 
Mirziyoev, - biz buyuk tarix, buyuk davlat, buyuk madaniyat yaratgan xalqmiz. Biz – 
hech qachon mehnatdan qochmaydigan, qiyinchilikdan qo’rqmaydigan, adolatni 
qadrlaydigan, azmu shijoatli, buyuk xalqmiz. Barchamiz bir tanu bir jon bo’lib, yakdil 
va ahil bo’lib harakat qilsak, halol-pok bo’lib, yaxshi niyat bilan mehnat qilsak, har 
qanday marralarni egallashga, boshqacha aytganda, tariximizning yangi sahifasini 
yaratishga qodir xalqmiz”
35
. 
Xulosa qilib aytganda, ma’naviy yangilanishlar jarayonida milliylik va 
umuminsoniylik bir-biri bilan dialektik bog’lanib ketgan. Shuning uchun ham milliylik 
va umuminsoniylik strategik rivojlanish jarayonida bir-birini taqozo etadi, ularni bir-
biridan ayro holda ham, birini ikkinchisiga teskari qo’yish ham mumkin emas. Bu 
madaniyat, ma’naviyat va ma’rifat sohasidagi katta yo’qotishlarga sabab bo’lishi 
mumkin. Shunday ekan, jamiyatdagi ma’naviy yangilanishlar uchun, umuminsoniylik 
va milliylikning dialektik aloqadorligi muhim omildir. Ma’naviy yangilanishda 
milliylik va umuminsoniylik dialektikasiga tayanish demokratik rivojlanish va 
ma’naviy yangilanishlar strategiyasida belgilovchi ahamiyat kasb etadi.