Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

Название публикации:
«UGLEROD MAVZUSINI O‘QITISHDA ”KLASTER” 
METODIDAN FOYDALANISH METODIKASI» 
Annotatsiya 
Ushbu maqolada umumta’lim maktablarida uglerod mavzusini o
‘
qitishda klaster 
metodidandan foydalanish,ya’ni mavzuga doir materiallarni kompyuterda ovozli 
yozdirish, mavzuning qoidalarini slaydlarda yozish haqida fikrlar keltirilgan. 
Аннотация(русча.инглизча). 
Kalit so
‘
zlar. Klaster,AKT,allotropiya,Power Point,tuzilish modeli. 
Ключевого слово(русча.инглизча). 
Tarmoqlar metodi (Klaster) texnologiyasi 
Klaster metod mantiqiy fikrlash, umumiy fikrlash doirasini kengaytirish, mustaqil 
ravishda adabiyotlardan foydalanishni o‘rgatishga qaratilgan. Biron-bir mavzuni 
chuqur o‘rganishdan oldin o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda 
kengaytirishga xizmat qiladi. 
1.Kompyuterda darsning mavzusini yozib artel smart tv telivizorlarida ko‘rsatiladi 
yoki qog‘ozga chiqariladi. 
2.O‘quvchilar mavzuning nomidagi ushbu so‘z bilan bog‘liq xayolga kelgan so‘z va 
jumlalarni uni atrofiga yoza boshlaydilar. 
3.Bunda o‘quvchilarda yangi g‘oyalar paydo bo‘lishi bilan xayolga kelgan so‘zlar 
ham darhol yozib qo‘yiladi. 

---

291 
4.Bunda o‘quvchilar so‘zlarni yozishi uchun o‘qituvchi tomonidan albatta vaqt 
belgilanadi.O‘quvchilar shu belgilangan vaqt tugaguncha so‘zlarni yozadilar 
Uglerodning tabiiy birikmalari mavzusining dars ishlanmasi
A).Ta’limiy maqsad
:
O‘quvchilarga berilgan mavzu yo‘zasidan ilmiy asoslangan, 
Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan ilmiy bilimlar berish; 
B).Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarimizni Ona-Vatanga,ota-onaga muhabbat , tarixiy 
va madaniy merosimizga hurmat, O‘zbek xalqining buyuk siymolariga , milliy 
iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash.
3.Rivojlantiruvchi maqsad:O‘quvchilarni bugungi darsda o‘tilgan mavzu yuzasidan 
olgan bilimlarini
 
shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi 
kasblarga qiziqishlarini shakllantirish 
Darsning jihozlari:Kompyuter,
plakatlar 
, uglerod tabiiy birikmalarini namunalari . 
Darsda qo‘llaniladigan metod: Aralash,Interfaol metodlar. 
Darsning borishi : Tashkiliy qism:
1. Salomlashish, davomatni aniqlash,o’quvchilarni darsga tayyorgarligini tekshirish
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish ,test, savol-javob tariqasida uyga 
vazifani so‘rash va o‘quvchilar bilimini baholash. 
Test. 
1. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan chiqarilgan nafasning tarkibida 
uchraydigan uglerodning birikmasini aniqlang.
a) CO. b) CO
2.
c) C
6
H
12
O
6. 
d) CH
4
2. Quyidagi berilgan moddalar orasidan protivogazda qo‘llaniladigan moddani 
toping. 
a). Suv.b).Sulfat kislota.c) .Faollashtirilgan ko’mir.d) Atseton 

---

292 
3. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan gazlangan suvning tarkibida 
uchraydiganlarini toping. 
a). CO.b). CO
2.
c). CH
4.
d). NO
2
4. Quyosh nuri ta’sirida o‘simliklar oziqlanadigan moddani toping. a) CO.b) CO
2. 
c) 
C
6
H
12
O
6.
d) CH
4
O‘quvchilar so‘zlarni davomini topadilar. 
1.Kristall –… 
2.Atom…. 
3.Davriy….. 
4.Karbonat….. 
5.Is….. 
Yangi mavzu bayoni. Uglerodning birikmalari va xossalari 
 
IV 
а
guruh asosiy guruhchasiga 5 ta element kiradi. Uglerod, kremniy, 
germaniy qalay va qo‘rg‘oshin bu elementlarning tashqi qavatida 4 tadan elektron 
bor. Ularning oksidlanish darajasi –4, +2 va +4 bo‘lishi mumkin. Qaytaruvchi xossasi 
atom radiusi ortishi bilan kuchayadi. Oksidlovchi xossasi ugleroddan qo‘rg‘oshinga 
qarab kamayadi.
Uglerod keng tarqalgan kimyoviy elementlar jumlasiga kiradi, u ko‘p 
noorganik va organik moddalar tarkibiga kiradi. Uglerod minerali ko‘proq 
karbonatlar holida uchraydi: 
Na
2
CO
3
× 10H
2
O – soda, Na
2
CO
3 
× CaCO
3
× 2H
2
O – pireonit. 

---

293 
MgCO
3
- magnezit, MgCO
3
× CaCO
3
– dolomit, CaCO
3
– viperit va temir 
shpati – FeCO
3
,MnCO
3
, ZnCO
3
– marganes va rux shpati holatida uchraydi. 
Shuningdek, suvni tarkibida kalsiy va magniy gidrokarbanatlari holatida uchraydi. 
Uglerod oilasining elementlari kundalik hayotda va sanoatda muhim ahamiyatga ega. 
Karbon organik hayot uchun asosdir. Uning allotrop grafitlari qalam va raketalarda 
ishlatiladi. Tirik organizmlar, oqsillar, plastmassalar, oziq-ovqatlar va organik 
qurilish materiallari tarkibidagi barcha yog'lar o'z ichiga oladi. 
Silikon aralashmalari bo'lgan silikonlar yog'larni va vakuum nasoslarni tayyorlash 
uchun ishlatiladi. Silikon shisha ishlab chiqarish uchun oksid sifatida ishlatiladi. 
Germanyum va silikon muhim yarim o'tkazgichdir. Qalay va qo'rg'oshin 
qotishmalarda qo'llaniladi va pigmentlarni hosil qiladi. 
Organik dunyoda uglerod eng asosiy element hisoblanadi. Uning miqdori hamma 
kimyoviy elementlar miqdoridan 10 marta ko‘p. Bu oqsil, vitaminlar, yog‘ neft, 
ko
’
mir asosida qazilma boyliklar, antrasen qo
’
ng
’
ir ko‘mir slanes va boshqalar. 
Fizik xossalari : Uglerod tabiatda grafit va olmos holida uchraydi. Sintetik 
usulda olingan karbin va fullerin allotropik shakl o‘zgarishlar ham ma’lum. 
Olmos.
Qattiq rangsiz kristall modda. sp
3
gibridlanish tufayli har bir uglerod 
atomi boshqa uglerod atomi bilan sigma bog‘ yordamida bog’langan. Olmos va 
boshqa nodir metallar og‘irligi karatlarda belgilanadi (1 karat 0,2 g). Hozirgacha 
topilgan olmoslar ichida eng kattasi Janubiy Afrtkada topilgan “Kulinom” olmosi. 
Uning og‘irligi 3020 karat yoki 604 g. Olmos rangli, rangsiz va qora olmoslarga 
bo‘linadi. Olmosdan metallarni teshishda, burg’ilashda, aniq instrumentlar 
tayyorlashda ishlatiladi.