Mehnat sohasida ijtimoiy kafolatlar tizimi. Reja: Ijtimoiy himoya qilish tushunchasi va uning asosiy yo’nalishlari

Ijtimoiy himoya qilish krntseptsiyasi XIX asrning boshlarida paydo bo’lib, keng umumsotsiologik ma’noda tegishli atama sifatida birinchi marta AQShda 30-yillarda yuzaga keldi va g’arbdagi sotsiologiyada har bir fuqaroni ishsizlik tufayli iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan aziyat chekishdan kasallik tufayli farzand tug’ilishi, ishlab chiqarishda shikastlanishi yoki kasb xastaligiga chalinish, yo’liqishi, nogironligi, qariligi, boquvchisidan ajralib qolganligi uchun daromadidan mahrum bo’lishi yoki uning keskin kamayishidan himoya qilish chora-tadbirlarini belgilash uchun sekin –asta tarqala boshladi.

Ijtimoiy siyosatda ikki yo’nalishni ajratib ko’rsatish mumkin: aholini ijtimoiy ta’minlash va davlat ijtimoiy kafolatlari. Ijtimoiy ta’minot pensiya ta’minoti, nafaqalar bilan ta’minlash, aholining ayrim tabaqalari uchun belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalar tizimi va ijtimoiy xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladi. Ikkinchisi esa jamiyatning bir me’yorda rivojlanishini, ya’ni sog’liqni saqlash, ta’lim, madaniyat va sog’lomlashtirish, shuningdek, turar joyga ega bo’lish huquqini ta’minlash bilan bog’liq.

Ijtimoiy ta’minot quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshiriladi:

1.Davlat ijtimoiy sug’urtasi.

2.Respublika byudjeti mablag’lari.

3.Mahalliy byudjetlar mablag’lari.

Mehnatkashlarni ijtimoiy himoyalashning quyidagi to’rtta quyi tizimini ajratib ko’rsatish mumkin:

1.Davlat ijtimoiy ta’minoti (bu aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga pulli nafaqalar vositasida ko’rsatiladigan yordamdir. Soliqlar va byudjet tushumlari hisobiga moliyalanadigan bu yordam ularga belgilangan quyi (minimal) darajasini kafolatlaydi.

2.Davdat ijtimoyi sug’urtasi (bu zarur turmush tarzini kafolatlaydi. U majburiy bo’lib ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug’urta badallari, davlat tomonidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobiga moliyalanadi).

3.Jamoa ijtimoiy sug’urtasi (bu yetarli turmush darajasini kafolatlaydi. Umajburiy yoki ixtiyoriy ravishda amalga oshirishi mumkin. Bunda ish beruchilar va mehnatkashlarning sug’urta badallari to’lov manbalari bo’lib xizmat qiladi.

4.Shaxsiy sug’urta (bu forovonlikning yuqori darajasini kafolatlaydi.U ixtiyoriy ravishda fuqarolarning sug’urta badallari hisobiga amalga oshiriladi).

Ijtimoiy institutlar va xodimlarni ijtimoiy himoya qilish mexanizmi.

Har qanday davlatda fuqarolarni ijtimoiy himoya qilishni amalga oshirish bilan shug’ullanadigan ijtimoiy institutlarning butun bir tizimi mavjuddir. Ijtimoiy institut-bu odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkiliy tuzilma tarzida tashkil etishning barqaror shakli yoki normativ jihatdan tartibga solinadigan qoidalar tizimidir. Eng muhim va eng qudratli ijtimoiy-tashkiliy institut-bu davlatdir. Ijtimoiy himoya qilish vazifalarini bajarishda sug’urta kompaniyalari, turli ixtisoslashtirilgan jamg’armalar,xayriya tashkilotlari, shuningdek, ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar singari institutlar muhim rol o’ynaydilar. Yollanib ishlaydigan ishchi-xodimlarni himoya qilishi lozim bo’lgan institutlar kasaba uyushmalaridir. Hozirgi vaqida jiddiy ravishda yangilanayotgan ananaviy kasaba uyushmalri bilan bir qatorda, ishchilarningt yangi-yangi tashkilotlari-mustaqil «kasaba uyushmalari ham paydo bo’lgan. Ham mustaqil» ham mustaqil bo’lmagan kasaba uyushmalarining ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning mazkur darajasidagi asosiy faoliyati mehnatkashlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun o’z faoliyatlarida ijtimoiy sheriklik shakllari, hamda mexanizmlaridan foydalanish sohasiga o’tdilar. Bu mexanizmning mohiyati ish beruvchilar vakillari bilan davlat o’rtasida muzokaralar o’tkazishdan, shu asosda murosa-madoraga kelish, hamda ma’lum darajada maqbul qarorlar ishlab chiqishdan iborat.

Jamiyatda ijtimoiy-tashkiliy institutlar bilan bir qatorda, ko’pincha ijtimoiy-normativ institular ham bor. YOllanma xodimlarni ijtimoiy himoya qilish tizimidagi muhim ijtimoiy-normativ institut hozirgi vaqtdagi ta’rif bitimlari, kontraktlar, jamoa shartnomalari va hokazolardir.

Ijtimoiy ta’minot turlari.

Pensiya-ijtimoiy ta’minotning, keksalar va mehnatga qobiliyatsiz kishilarga moddiy yordam ko’rsatishning eng asosiy va eng ommaviy turidir. Qonunga muvofiq, nafaqalar uch turga bo’linadi. Ular quyidagilardan iborat: 1.Qariliknafaqasi. 2.Nogironlik nafaqAsi. 3.Boquvchisini yo’qotganlik nafaqasi.

Ishlab turgan nafaqa oluvchilarga nafaqa 50 foiz miqdorida to’lanadi. Nafaqa olishi bilan birga, ishni davom ettirish huquqiga ega bo’lgan aytsrim toifadagi fuqarolar bundan mustasno sifatida nafaqani 100% oladilar. Bular:

-ikkinchi jahon nogironlari va qatnashchilari;

-ularga tenglashtirilgan kishilar, jumladan, jangovor harakatlar olib borilgan mamlakatlarda baynalminal burchini bajargan harbiy xizmatchilar;

-Chernobil falokat oqibatida shikastlangan shaxslar;

-1941-1945 yillardagi urush davrida front ortida ishlaganlar;

-I va II guruh nogironlari;

-boquvchisini yo’qotganlik uchun oila a’zolariga pensiya olayotgan shaxslar.

Mehnat ulushiga qarab taqsimlanadigan pensiyalardan farqli o’laroq, nafaqalar

-o’ta muxtoj kishilarga aynan ko’maklashishi kerak. Boylikdan nogironlarga, qariyalar va mehnatga qobiliyatsiz, kishilarga, pensiya tayinlash uchun zarur ish stajiga ega bo’lmagan fuqarolar (ish staji erkaklar uchun 25 yil, ayollar uchun 20 yil)ga nafaqalar xuddi pensiyalar singari oyma-oy to’lab boriladi. Ijtimoiy ta’minot turi bo’lgan nafaqalar sirasiga vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik bo’yicha, homiladorlik va tug’ishbo’yicha to’lovlar ham kiradiki, ular uzoq davom etmaydigan vaqt mobaynida uzrli sabab yuzasidan xodim yo’qotgan ish haqi o’rniga yordam ko’rsatish maqsadida beriladi.

Oilaga oylik moddiy yordam uch oylik muddatga tayinlanadi. Shu muddat o’tganidan so’ng, oilaning moddiy ahvoli yaxshilanmagan bo’lsa, yordam belgilangan tartibda yang muddatga tayinlanishi mumkin. Oilaga oylik modddiy yordamni moliyalash manbalari quyidagilar:

-respublika byudjet mablag’lari;

-mahalliy (viloyat, shahar va tuman) byudjet mablag’lari;

-byujetdan tashqarii turli manbalar (ijtimoiy va xayriya fondlari, korxona va xo’jaliklarning mablag’lari, fuqarolarning ko’ngilli xayriyalari va boshqalar).

Moddiy yordam olishga ariza bergan shaxsning oilaviy ahvoli tekshirilganda, oila daromadi va mulkiy ahvolining dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada quyidagi ma’lumotlar aks ettiriladi:-oila tarkibi, unda qarindosh bo’lgan va birga umumiy ro’zg’or yuritib, birga yashovchilarning barchasi: bunda doimiy daromad manbaiga ega bo’lmagan, mehnatga layoqatli oila a’zolari, bola ikki yoshga to’lguncha qadar uni parvarishlayotgan ayollar va 16 yoshgacha bo’lgan bolalarning soni alohida ko’rsatiladi;-oila a’zolarining tekshirish oyidan oldin o’tgan oyda olgan daromadlarining miqdori; -oilaning mulkiy ahvolining baholanishi; -tomarqa uchastkasining maydoni va undan olinadigan daromad imkoniyatlarining baholanishi.

Komissiya tekshiruvi o’tkazilgandan so’ng, oilaga moddiy yordam ko’rsatish maqsadga muvofiqligini va uning miqdorini belgilash to’g’risida qaror qabul qiladi. Komissiya moddiy yordamni tayinlashda, rad etishni quyidagilarga asoslanishi kerak:-oilada ish bilan band bo’lmagan ishga layoqatli a’zolarning borligi (ishsizlar va 2 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalayotgan onalar bo’lak); -har bir oila a’zosi to’g’ri keladigan jami daromad yuqori bo’lsa; -agar oila ixtiyorida bo’lgan shaxsiy yordamchi xo’jalik olib borishga mo’ljallangan yer uchastkasi arizachi tomonidan unumsiz foydalanayotgan bo’lsa (bu holda arizachiga yer uchastkasi qo’shimcha daromad manbai ekanligini va u yerdan bilib foydalansa, o’z moddiy ahvolini jiddiy yaxshilab olishi mumkinligiga e’tiborini qaratish lozim); - agar o’z oilasini kam ta’minlanganlar qatoriga qo’shishga da’vo qilayotgan arizachi, hatto u unchalik yuqori bo’lmagan kundalik daromadlarni ko’rsatib kattagina summada korxona aktsiyalari, avtomobil, qimmatbaho elektr texnikasi va hokazolar bo’lsa, bu holda ushbu oila kam ta’minlangan oilalardan ekanligi ehtimoldan uzoqdir.

Moddiy yordam berishda rad etilsa, bu holda oila daromadi va mulkiy ahvolni tekshirish dalolatnomasida rad javobining sabablari ko’rsatilishi kerak. Dalolatnoma oilaning moddiy ahvolini tekshirishda qatnashgan komissiyaning barcha a’zolarining imzolari bilan tasdiqlanadi.

Moddiy yordamni berish ro’yxati qat’iy hisobda turadigan hujjat bo’lib, u ikki nusxada tuziladi. Birinchi nusxasi jamg’arma bankining tegishli bo’limiga yuboriladi, ikkinchisi fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organida alohida papkada pul hujjatlari bilan birgagalikda saqlanadi. Fuqarolarning salomatligi yomonlashganda, oila a’zolarini vafoti munosabati bilan va uzoq kasal bo’lib yotgan fuqarolarga, bayram munosabati bilan qo’shimcha ravishda moddiy yordam tayinlanishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Karimov I.A. «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida».Toshkent: «O’zbekiston»-1995 yil, 119-139 betlar.

2.Karimov I.A. «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». Toshkent: «O’zbekiston»-1997 yil, 211-227 betlar.

3.Abdullayev Yo. «Bozor iqtisodiyoti asoslari». Toshkent: «Mehnat»-1997 yil, 296-306 va 317-320 betlar.

4.Abdurahmonov Q.H, Bozorov.N, Volgin N va boshqalar. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi». Toshkent: «O’qituvchi»-2001 yil 396-432 betlar.

5.Abdurahmonov Q.H, Holmuminov Sh.R. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi». Toshkent:-2004 yil, 167-182 betlar.

6.Usmonov S.N, Dodoboev.YU.T. «Bozor iqtisodiyoti asoslari». Toshkent: «Fan» - 1999 yil 239-240 betlar.

7.Chjen V.A. «Zakonadatelnie osnovi rinka». Toshkent: «Sharq», 355-396 betlar.

8.Shoyusupova N.T. ««Mehnat sotsiologiyasi». Toshkent-2004 yil 114-122 betlar.