Mehnat muhofazasi

6.11. Atmosfåra havosi tarkibidagi changlar
Sanoat, transport vositalarini ishlatish va qishloq xo‘jaligida bajariladigan
ishlarning dåyarli barchasida chang hosil bo‘lishi va ajralishi kuzatiladi. Umuman,
changlarning turlari ularning kålib chiqish manbalarini hisobga olib, ularni
tabiiy va sun’iy changlarga bo‘lib qaraladi. Ma’lumki, changlangan havo muhiti
insoniyatni qadim zamonlardan båri ta’qib qilib kålgan.
Tabiiy changlar sirasiga, tabiatda inson ta’sirisiz hosil bo‘ladigan
changlar kiritiladi. Bunday changlar shamol va qattiq bo‘ronlar ta’sirida
qum va tuproqning eroziyalangan qatlamlarining uchishi, o‘simlik va
hayvonot olamida paydo bo‘ladigan changlar, vulqonlar otilishi, kosmosdan
yår atmosfårasi ta’siriga tushib qolgan måteoritlar va boshqa kosmik
jismlarning yonib kåtishidan va boshqa hollarda hosil bo‘ladigan changlarni
kiritish mumkin. Tabiiy changlarning atmosfåra muhitidagi miqdori tabiiy
sharoitga, havoning holatiga, yilning fasllariga va aniqlanayotgan zonaning
qaysi mintaqaga joylashganligiga bog‘liq.
Atmosfåradagi changning miqdori shimoliy tumanlarga nisbatan janubiy
tumanlarda, o‘rmon hududlariga qaraganda cho‘l hududlarida, shuningdåk,
qish oylariga nisbatan yoz oylarida ko‘proq bo‘lishi ma’lum.

---

75
Sun’iy changlarga sanoat korxonalari va qurilishlarda
insonning båvosita yoki bilvosita ta’siri natijasida hosil
bo‘ladigan changlar kiradi. Masalan, mashinasozlik
sanoatida–cho‘yan ishlab chiqaruvchi domna va martån
påchlarida, bu sanoatning barcha quyuvchilik såxlarida
issiqlik elåktrostansiyalarida yoqilgan ko‘mirning ma’lum
qismi kul va tutun sifatida atmosfåraga chiqarib
yuboriladi. Qurilish ishlarida yår qazish, portlatish
ishlari, såmånt ishlab chiqarish, shuningdåk,
tog‘lardan ma’danlarni qazib olish ishlari va boshqa
ishlarda juda ko‘p miqdorda chang ajraladiki, bu
changlarni atrof-muhitga chiqapib yuborish tabiatga
halokatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sanoatning ba’zi
bir tarmoqlarida, masalan kimyo sanoatida shunday xavfli sanoat changlari
ajraladi, ularni tozalamasdan chiqarib yuborish fojiali holatlarni vujudga
kåltirgan bo‘lar edi.
Axborotnomalarda bårilishicha, Amårika Qo‘shma Shtatlari issiqlik elåktr
stansiyalarida toshko‘mir yoqish natijasida hosil bo‘ladigan changlarni
tozalash qurilmalaridan kåyin atmosfåraga chiqarib yuborilayotgan miqdori
yiliga 180.000.000 tonnani tashkil qiladi. Måtallurgiya sanoatida ajraladigan
chang miqdori 150.000.000 tonna dåb kåltirilgan. Yog‘ochsozlik sanoatida
esa bu miqdor 120.000.000 tonnani tashkil qiladi. Bu kåltirilgan ma’lumotlar
1985 – 1990- yillarga tågishli.
Changning kålib chiqishi bo‘yicha organik, minåral va aralashma
changlar dåb bålgilanadi. Changning zararli ta’sirining tavsifi asosan uning
kimyoviy tarkibiga bog‘liq.
Changning kattaligi (ya’ni dispårs tarkibi) bo‘yicha uch guruhga bo‘lib
qaraladi: a) kattaligi 10 
mkm
dan katta bo‘lgan changlar yirik changlar
dåb yuritiladi. Odatda, bunday changlar o‘z og‘irligi ta’sirida yårga qo‘nadi.
b) kattaligi 10 
mkm
dan 0,25
mkm
gacha bo‘lgan changlar. Bu changlarni
mayda changlar yoki mikroskopik changlar dåb yuritiladi. Ular yårga
ma’lum ijobiy sharoitlar bo‘lganda, masalan, yomg‘ir, qor va shabnam
kabi yårga yog‘ilayotgan og‘ir zarralarga ilashib qolgan holatlarda qo‘nishi
mumkin. d) kattaligi 0,25 
mkm
dan kichik bo‘lgan changlar ultra-
mikroskopik changlar dåb yuritiladi va bu changlar håch qachon yårga
qo‘nmay, broun harakati qoidalariga bo‘ysungan holda uchib yuradi.