Mehnat iqtisodiyoti

8-jadval
2010-2014 yillarda O’zbekiston Respublikasida
o’rtacha doimiy aholi soni o’sishining istiqbollari
ming kishi

Ko’rsatkichlar	2010 yil		2011 yil			2012 yil			2013 yil			2014 yil
	Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq
O’zbekiston Res.	27976,1	17807,5		28321,0	18082,9		28665,8	18348,9		29010,7	18619,5		29355,6	18855,0
Qoraqalpog’iston R.	1625,1	835,6		1635,4	842,5		1645,6	849,7		1655,9	856,8		1666,1	862,1
Andijon	2547,0	1780,5		2582,9	1809,2		2618,8	1838,1		2654,7	1866,8		2690,6	1892,0
Buxoro	1615,4	1134,6		1634,3	1151,3		1653,2	1168,1		1672,2	1184,8		1691,1	1198,2
Jizzax	1113,7	772,8		1126,3	786,6		1138,9	791,3		1151,5	800,5		1164,2	809,2
Qashqadaryo	2623,8	1950,4		2666,8	1986,1		2709,9	2021,1		2752,9	2056,2		2796,0	2088,4
Navoiy	844,8	507,4		851,0	511,7		857,3	515,9		863,6	519,9		869,8	523,7
Namangan	2259,7	1405,1		2292,5	1428,2		2325,3	1451,3		2358,1	1474,4		2391,0	1494,9
Samarqand	3121,9	2312,9		3166,6	2353,2		3211,3	2393,7		3256,0	2434,4		3300,7	2467,8
Surxondaryo	2077,3	1656,3		2109,4	1683,8		2141,4	1711,2		2173,5	1738,7		2205,5	1764,4
Sirdaryo	709,8	485,6		716,4	490,7		722,9	495,8		729,5	501,0		736,0	505,5
Toshkent	2580,7	1558,7		2603,7	1575,0		2626,6	1591,2		2649,5	1607,3		2672,4	1621,2
Farg’ona	3082,7	2198,5		3125,4	2233,9		3168,2	2269,3		3211,0	2304,9		3253,8	2335,6
Xorazm	1564,6	1209,1		1587,9	1230,6		1611,1	1252,2		1634,4	1273,8		1657,7	1292,0
Toshkent sh.	2209,6	0		2222,4	0		2235,2	0		2247,9	0		2260,7	0,0

Manba: Ma’lumotlar shartli.

SHu bilan birga, respublika qishloq aholisi soni o’sishining nisbatan stabillashuvi kutilib, umumiy aholi ulushida shahar aholisi hissasi nisbatan ijobiy o’zgarib boradi. Boshqacha aytganda, yaqin kelajakda O’zbekistonda urbanizatsiya darajasining sezilarli ortishi kutilmoqda. Mazkur holat asosan ikki sababga ko’ra kelib chiqadi:

Birinchidan, aholi, jumladan, mehnat migratsiyasining jadallashuvi, ya’ni qishloq aholisining shaharlarga tomon harakati sezilarli o’sadi.
Ikkinchidan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 17 iyuldagi «O’zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-hududiy tuzilishini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi PQ-120 sonli Qaroriga muvofiq, aholisi soni kamida 2000 kishi bo’lgan, sanoat korxonalari, qurilishlar, temir yo’l stantsiyalari va boshqa muhim ob’ektlar yaqinida joylashgan qishloq aholi punktlariga shaharchalar maqomini berish bo’yicha vazifalar belgilangan. Bundan tashqari, kelgusida shaharlarda sanoatning rivojlanishi hamda ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmalarning taraqqiy etishi natijasida mazkur hududlarning chegarasi kengayib, atrof qishloqlarni ham o’z ichiga qamrab oladi.
Aholining mehnat yoshiga ko’ra strukturasida tegishli o’zgarishlar bo’lishi kutilmoqda. CHunki, kelgusi yillarda mehnat yoshigacha bo’lgan aholi sonining nisbatan kamayishi kuzatilib, bu holat tug’ilishning nisbatan kamayishi hamda mazkur qatlamning mehnat resurslari tarkibiga o’tishi hisobiga ro’y beradi. Agar 2010 yilda mehnat yoshigacha bo’lgan aholining jami aholi sonidagi ulushi 32,6% dan iborat bo’lsa, bu ko’rsatkich 2014 yilga borib 29,6% ga tushib qolishi kutilmoqda. Mehnat yoshidagi aholi sonining o’zgarish tendentsiyasida esa buning aksini ko’rish mumkin, ya’ni umumiy aholi salmog’ida ularning ulushi ortib, 2010 yilda 60,5% dan 2014 yilda 63,5% ga yetishi kutiladi (9-jadval).


9-jadval
2010-2014 yillarda O’zbekiston Respublikasida
aholining mehnat yoshiga ko’ra guruhlanishining istiqbollari
ming kishi

	2010 yil		2011 yil			2012 yil			2013 yil			2014 yil
	Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq		Jami	Qish-loq
Mehnat yoshigacha	9119,6	6233,4		9020,3	6175,4		8910,6	6109,3		8802,5	6044,1		8701,1	5972,5
Mehnat yoshidagi	16910,6	10519,5		17342,5	10847,3		17779,8	11166,5		18219,1	11495,2		18653,4	11797,9
Mehnat yoshidan katta	1945,9	1054,5		1958,2	1060,3		1975,4	1073,1		1989,1	1080,3		2001,1	1084,6

Manba: Bashorat hisob-kitoblar.

2014 yilda mehnat yoshigacha bo’lganlar 8,7 mln. kishi (qishloq joylarda 6,0 mln.kishi) dan oshsa, mehnat yoshidagi aholi 18,7 mln. kishi (qishloq joylarda 12,0 mln.kishi) ga yetishi kutilmoqda. SHuningdek, yaqin kelajakda mehnat yoshidan katta yoshdagi aholi soni o’sishi kutilib, mazkur holat, birinchi navbatda, mehnat yoshining yuqori chegarasida bo’lgan aholining nafaqa yoshiga yetishi, shuningdek, aholining umr ko’rish davomiyligi ko’rsatkichining yaxshilanishi natijasida ro’y beradi.

10-jadval
2010-2014 yillarda O’zbekiston Respublikasida
mehnat resurslari soni o’sishining istiqbollari
ming kishi

Hududlar	2010 yil		2011 yil		2012 yil		2013 yil		2014 yil
	Jami	Qish-loq	Jami	Qish-loq	Jami	Qish-loq	Jami	Qish-loq	Jami	Qish-loq
O’zbekiston Res.	16905,8	10690,5	17407,0	11053,6	17655,1	11223,2	17916,2	11423,9	18127,2	11567,74
Qoraqalpog’iston Res.	988,7	520,4	1016,0	536,0	1021,0	539,7	1031,3	546,3	1037,7	549,7
Andijon	1557,8	1120,3	1606,5	1158,2	1631,8	1177,6	1659,4	1199,9	1681,8	1216,1
Buxoro	996,6	688,1	1023,1	709,0	1040,0	722,0	1053,8	733,9	1065,7	742,2
Jizzax	655,8	446,6	672,1	458,1	681,1	463,4	691,5	470,3	699,1	475,5
Qashqadaryo	1519,0	1112,2	1574,9	1153,9	1600,9	1175,2	1631,4	1198,6	1656,9	1217,3
Navoiy	529,0	296,4	543,4	304,8	547,1	307,0	553,2	310,8	557,2	313,1
Namangan	1337,2	867,6	1379,4	897,4	1403,2	913,3	1426,5	930,4	1446,3	943,3
Samarqand	1831,7	1375,5	1891,5	1427,2	1921,4	1451,0	1953,8	1480,6	1980,6	1500,9
Surxondaryo	1192,3	928,5	1235,7	961,3	1253,3	977,7	1276,8	996,3	1295,6	1011,0
Sirdaryo	442,4	303,8	456,7	314,1	459,2	316,1	465,6	321,0	469,8	323,9
Toshkent	1641,0	995,0	1688,6	1028,8	1702,9	1035,4	1723,9	1050,9	1738,8	1060,0
Farg’ona	1822,4	1292,7	1877,8	1334,1	1909,6	1359,9	1940,1	1384,2	1965,9	1402,6
Xorazm	945,1	743,4	977,1	770,7	992,5	784,9	1009,9	800,7	1024,3	812,1
Toshkent sh.	1446,8	0,0	1464,2	0,0	1491,1	0,0	1499,0	0,0	1507,5	0,0

Manba: Muallif hisob-kitoblari asosida tayyorlangan.

Demak, aholi strukturasining istiqbol ko’rsatkichlaridan mamlakat mehnat bozoriga ishchi kuchi taklifining yuqori oqimini prognoz qilish mumkin. CHunki, respublikada mehnat yoshigacha bo’lgan aholi orasida 10-15 yosh oralig’ida bo’lgan o’smirlar soni 3,2 mln. kishini tashkil etsa, iqtisodiy nofaol tarkibida bo’lgan yoshlar va ayollarning ham mehnat bozoriga ishchi kuchi sifatida chiqishi kutilmoqda. Mazkur holat mamlakat mehnat potentsialining oshishiga olib keladi. Yaqin kelgusi yillarda mehnat resurslari 2,7-3,0% atrofida o’sish tendentsiyasiga ega bo’lib, ularning soni 2010 yilda 16,9 mln. (qishloq joylarda 10,7 mln.) kishiga yetadi. Bunda, murakkab demografik vaziyatlar saqlanib qolishi kutilayotgan Farg’ona vodiysi, Samarqand, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlariga mehnat resurslarining yuqori ulushi to’g’ri keladi. SHu bilan birga, mehnat migratsiyasi ta’sirida Toshkent shahrida ham mehnat resurslari soni nisbatan oshib borishi mumkin.

Demak,yaqin istiqbolda mamlakatimiz mehnat potentsiali oshib borar ekan, ushbu tendentsiyamazkur salohiyatdan samarali foydalanish va ularni iqtisodiyotning turli jabhalariga safarbar etish choralarini ko’rishni talab etadi. Bunda, davlat o’rta va uzoq muddatga mo’ljallangan maqsadli dasturlar ishlab chiqishi lozim bo’ladi. CHunki, maqsadli kompleks dastur mehnat bozorining kelajakdagi faoliyatida asosiy tadbirlarni ishlab chiqishning samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Istiqbolda aholi farovonligini oshirish yuzasidan ishlab chiqilgan maqsadli dasturlarda quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilangan:

• 
  aholini ish bilan ta’minlash hududiy dasturlariga muvofiq yiliga 550 mingta (jumladan, kichik biznesni rivojlantirish hisobiga 320 mingta) yangi ish o’rinlari yaratish rejasi qo’yilgan;
  
• 
  oilaviy biznesni tashkil etishga imtiyozli kreditlar jalb etish hisobiga har yili kamida 15 mingta ishsizni ishga joylashtirish;
  
• 
  ishsizlarni kasbga o’qitish, qayta tayyorlash va malakasini oshirish maqsadida mavjud kasb-hunar kollejlari qoshida o’quv kurslari tashkil etish va ularga har yili kamida 10 mingta ishsiz fuqaroni jalb etish;
  
• 
  yirik, boshqa yirik va kichik sanoat korxonalarida mehnat kooperatsiyasi asosidagi kasanachilik mehnatini rivojlantirish va har yili kamida 160 mingta kasanachilik o’rinlari yaratish vazifasi belgilandi;
  
• 
  qoramol yetishtirish bilan band aholini rag’batlantirish maqsadida yirik shoxli qoramol boqayotgan 270 ming nafar fuqaroga mehnat daftarcha-lari berish va ularni band aholi toifasiga o’tkazish ko’zda tutilgan;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishga qaratilgan 2007 yil 21 maydagi PQ-640 sonli qaroriga asosan ishlab chiqilgan hududiy dasturlarda 2007-2010 yillarda 25 mingga yaqin xizmat ko’rsatish shahobchalari va ob’ektlari tashkil etish hisobiga yiliga kamida 100 mingta yangi ish o’rinlari yaratish ko’zda tutilgan.
  

Izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar va kompleks chora-tadbirlar natijasida kelgusida ish bilan band aholi soni muntazam o’sib borish tendentsiyasiga ega bo’lib, 20100 yilda ular 11,7 mln. kishiga yetishi kutilmoqda. SHuningdek, mazkur ko’rsatkich qishloq joylarda 6,8 mln.dan ortiqroq kishini tashkil etib, mehnat potentsialidan foydalanish darajasining o’sishi kuzatiladi. SHuningdek, ishsizlik darajasining nisbatan kamayishi va aholi iqtisodiy faolik darajasining oshishi natijasida kelgusi 5 yil ichida mamlakatimizda jami ish bilan band aholisi soni yiliga o’rtacha 102,5% atrofida o’sib boradi (11-jadval).