Меhnat darslarida qishloq. Qidirbaev M

1.5.Maktab qoshidagi o’quv-tajriba uchastkasini tashkil etish. 

  Maktabting  tipiga,  mahalliy  sharoitiga  va  o’quvchilarning  soniga  g’arazli 

o’quv-tajriba  uchatkasi  har  xil  o’lchamda,    0,4  gektardan  va  undan  da  ko’piroq 

bo’lishi  mumkun.  Uchastka  kun  bilan  yaxshi  yorug’lantirilgan,  sug’orish 

tarmog’iga ega va maktabga yaqin joylashgan bo’lishi kerak. 

   Ilg’or maktabning tajribalari qishloq xo’jalik mehnati va biologiya bo’yicha 

programmalarga  mos,  maktab  o’quv-tajriba  uchatkasida  qo’yidagi  qismlarga  ega 

bo’lishi,  ko’piroq  samaradorli  ekanligini  ko’rsatadi,  dala  ishlari,  poliz  ekinlari, 

meva-chevalar,  dekorativ  o’simliklar,  zologik,  biologik,  kollektsiyaviy  qismlar, 

shuningdek,  «yashil  sinf»,  Yozgi  laboratoriya,  issiqxona,  parniklar,  meteorologik 

maydon qurol saymanlar saroyi, tokni saqlash xonasi va h.k. 

    O’quv-tajriba  uchatkasining  maydoniga,  o’ning  bichimiga,  suv  bilan 

tamiynlanishiga  va  boshqa  da  sabaplarga  bog’liq  qismlarning  o’lchamlari  va 

joylashishi har xil bo’lishi mumkun. 

---

 

20 

   Uchastkaning  barcha  bo’limlarida  er  maydonini  tejamli  foydalanish, 

to’proqning  o’nimdorligini  orttirish,  yovvoyi  o’simliklar,  ekin zararkunandalar  va 

kasalliklari  bilan  kurashish  maqsadida  va  yuqori  hosil  olish  uchun  olmashlab 

ekishni tashkillashtirish kerak. Ularning sxemasi va ekish davri imkoniyati boricha 

berilgan  zonaning  ishlab  chiqarish  xo’jaliklarida  qanday  bo’lsa,  bunda  ham 

shunday  bo’lishi  kerak.  Olmashlab  ekish  o’quvchilarning  amaliy  va  tajriba 

ishlarining tashkiliy formasi bo’lishi kerak. Har bir olmashlab ekishda avvalo shu 

mahalliy  o’rinda,  ishlab  chiqarish  ahamiyatga  ega  bo’lgan  ekindi  va  sortni, 

shuningdek  boshqa  zonalardan  o’qshash  bo’lgan,  o’qitishga  nisbatan  qiziqli  va 

qishloq xo’jalik  ishlarining programmalari  bo’yicha  oldindan  rejalashtirilgan  ekin 

va sortlarni ekish kerak.   

   Tajriba  ishlarini  yuritish  uchun  agronomik  ko’rinishini  chuqurlashtirishni 

taminlashda  olmashlab  ekish,  o’tkan  yillarning  tajribasidagi  mineral  o’g’itlarni 

berishning  hisobidan  kelib  chiqishi  mumkun  bo’lgan,  to’proq  hosildorligining 

rangbarangligining  oldini  olish  uchun  bir  dalaningning  hammasini  olmashlab 

ekishda  ikki  qismga  bo’lish  maqsadga  muvofiq  bo’ladi.  Bittasida  shu  yili  tajriba 

o’tkazish  kerak,  boshqasini  kollektsiya  hisobida  foydalanish,  so’ngi  yili  aksincha 

ishlash  kerak.  Shu  maqsadda  har  bir  olmashlab  ekishde  o’t-o’lanlar,  bug’doy, 

kenap va h.k. tenglashtirilgan ekinlar ekilgan dalalarga ega bo’lish mumkun. 

   Maktab  bog’ida  qishloq  xo’jalik  mehnati  bo’yicha  programmalarga  mos 

darslar,  VII    sinflarning  o’quvchilari    bilan  o’tkaziladi.  Ularni  ko’piroq  namlikni 

hush  ko’ruvchi  o’simliklarni  (smorodina,  malina)  sug’oriladigan  ariqga  yaqin 

o’tirg’izish  kerak.  Ulardan  so’ng  ko’sakli  (olcha,  gilos)  ,  so’ngra  urug’li  (olma, 

nok)  ekinlarni  ekish  kerak.  Har  yili  VII  sinf  o’quvchilari  meva  nihollarini 

ko’chirish  bo’yicha  ko’nikmalarni  egallashga  imkoniyat  olish  uchun,  bog’ning 

maydoni  asta-sekin  o’zlashtirilishi  kerak.  Bog’ning  qator  orasiga,  shoxlarning 

ushlarining  ayqashib  ketishigacha,  V-VII  sinf  o’quvchilari  ishlashi  mumkun 

bo’lgan mevali yoki poliz ekinlarini o’stirish maqsadga muvofiq bo’ladi. 

---

 

21 

   Bog’  bilan  qator  (sug’orish  ko’ziga  yaqin)  nihol  o’stirish  dalasini 

joylashtirish  kerak.  Mevali  bog’  urug’  va  nihol  tayorlash  uchun  asosiy  onaliq 

bo’lib  xizmat  qilishi  mumkun.  Nihol  o’stirish  dalasida  o’quvchilar  mevali 

ekinlarini  ko’paytirish  bilan  tanishadi,  Ular  bilan  tajriba  o’tkazadi,  o’stiriladigan 

materialni  o’stirish  bo’yicha  mehnat  malaka  va  ko’nikmasini  oladi  va  har  yili 

maktabning  zarurligi  uchun  foydalaniladigan  va  mahalliy  xo’jaliklarga  berish 

uchun, mevali o’simliklarning nihollarini o’stiradi. 

   Gulli-dekorativ  o’simliklari  bilan  programmaga  mos  V  sinf  o’quvchilari 

bilan    ishlagan    ko’piroq  maqsadga  muvofiq  bo’ladi.  Bu  o’simliklar  avvalo 

o’quvchilarni  estetik  tarbiyalashga  xizmat  qilishi  kerak.  Gullar  bilan 

shug’ullanuvchi  odamni  saxovatlikga  o’rgatadi,  go’zallikni  tushinishga  va 

baholashga  o’rgatadi.  Dekorativ  o’simliklariga  ega  erlarni  (gazonlarni)  to’g’ri 

burchakli  formaga  ega  dalalarni  (rabakalarni)  aylana  dalalarni  (klumbalarni) 

maktab joyining bo’yiga joylashtirish kerak. Maktabning dalalarini chiroyli bezash 

uchun  bir  yillik,  ikki  yillik  va  ko’p  yillik  o’simliklarni  foydalanadi.  Maktabning 

gul  dalalari  erta  bahordan  kuzning  so’ngiga  cha  chiroyli  bo’lish  uchun,  har  oyda 

gullaydigan ekinlarni mos tanlab olish kerak. 

   Maktab  uchatkasida  ko’pchilik  o’rinni  o’quv  maqsadida  foydalanish 

mumkun  bo’lgan,  har  xil  davrda  gullaydigan,  yuqori  dekorativ  imkoniyatiga  ega 

bo’ladigan  puxtaligiga  ajratish  kerak.  Bunday  talabga  roza,  siren,  yasmin, 

cheremuxa,  siperiya  va.b.  javob  beradi.  Gulli  dekorativli  o’simliklar,  shuningdek 

o’quvchilar tomonidan, o’simliklarga g’amxo’rlik qilish bo’yicha, o’ning o’sishini, 

rivojlanishini  boshqaruv  urug’idan  va  vegetativlik  ko’paytirish  bo’yicha    amaliy 

ko’nikmalarni singdirish uchun olmashtirilmaydigan material bo’lishi kerak. 

   Har  bir  uchastkada  eng  kamida  katta  bo’lmagan  zoologiyaviy  bo’limga  ega 

bo’lishi  kerak.  Bu  bo’limda  kletkalarda  va  uyalarda  o’quvchilar  ish  bajarishi 

mumkun bo’lgan quyonlarni, uy qushlarini va boshqada kichik hayvonlarni saqlash 

maqsadga muvofiq bo’ladi. Hayvonlarning har xil turdagi vakillarini, uchastkaning 

boshqa  da  bo’limlarida  ham  o’rganish  mumkun.  Misol,  mevali  bog’da  meva  va 

---

 

22 

boshqa  da  o’simliklarning  yaxshi  changlanishini  taminlovchi  asal  arilarining 

uyalarini  qo’yish  foydali.  Usbu  qo’ldan  yasalgan  daraxtning  shoxiga  ildirilgan 

insektariyalarda (tor setkalarda) tikanli butalikning, zararli kapalaklari, shirinja va 

boshqa da nasekomalarning-bog’ning zararkunandalarining rivojlanishining davrin 

kuzatish qiziqarli bo’ladi. Insektariyalarni kapusta kapalagi, repnitsa va boshqa da 

bog’-boqcha  ekinlarining  zararkunandalarini  kuzatish  uchun,  poliz  o’stirilgan 

bo’limida  joylashtiriladi.  Bunday  kuzatishlar  o’quvchilarga  shu  muhitda 

zararkunandalarning  foyda  bo’lish  vaqtini,  o’larning  tezda  rivojlanishini 

aniqlashga,  ular  bilan  ko’piroq  samarali  kurashishga  imkon  beradi.  Bunday 

malumotlar  madaniy  o’simliklarni  zararkunandalardan  himoya  qilish  bo’yicha 

tadbirlar ishlab chiqishga imkon beradi.  

   Maktab  o’quv-tajriba  uchatkasi  sharoitida  zararkunandalar  va  kasalliklar 

bilan  kurashishni  tashkillashtirishda,  o’qituvchi  bolalarni  va  14  yoshaa  etmagan 

o’spirimlarni  zaharli  ximikatlar  bilan  ishlashga  yuborish,  qonun  tomonidan  man 

etiladiganini  bilishi  shart.  Shu  bois,  maktab  uchatkasi  sharoitida  zararkunandalar 

va  kasalliklar  bilan  kurashish  uchun  uchatkaga  foydali  qushlarni  (torg’ay, 

chumchuq,  toqildawiqlar  va  h.k.)  shuningdek  boshqada  foydali  hayvonlarni 

(kipiratikanlar,  qurbaqalar,  baqalar)  aktiv  ishtirok  ettirip,  kurashishning  biologik 

usullarini keng qo’llanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shu maqsadda uchastkaning 

mevali  daraxtlariga  va  boshqa  da  yog’ochli  o’simliklarida  har  xil  suniy 

(torg’ayning, chumchuqning, duplyankaning) uyalarini osib qo’yish kerak. Qishqi 

vaqtda  bu  erda  don  solgichlarni  joylashtirish  va  har  doim  qushlarni  ovqatlandirib 

turish kerak. 

   O’simliklarning  va  hayvonlarning  ko’p  xilligi,  V-VII  sinf  o’quvchilarini, 

o’simliklarning rivojlanish davrini, hayvonlarning yashash sharoitini kuzatishga va 

ularning boshqa  tirik  organizmlar  bilan va  biologik  muhitda  yashash  muhiti  bilan 

aloqa o’rnatishiga sharoit yashaydigan ko’p sondagi o’quv tajribalarini va kuzatish 

ishlarini har doim bajarishga imkon beradi. 

---

 

23 

   Ancha  ko’p  bo’magan  o’quvchilar  soniga  ega  oz  komplektli  maktablarda, 

katta  alohida  bajaruvchi  bo’limlarda  maktab  uchastkasida  tuzish  imkoniyati  yo’q. 

Bu  maktablarda  konkret  sharoitlarga  bog’liq  V-VII  sinf  o’quvchilari  qishloq 

xo’jalik  ishlari  bo’yicha  programmalarga  mos  tajriba-amaliy  ishlarni  bajarish  

mumkun bo’gan, katta emas dalalarini ajratish etarli. 

   Erni  rejalashtirishda  so’qmoqlarni  qo’layli  joylashtirish  katta  ahamiyatga 

ega.  Qishloq  xo’jalik  mehnat  va  biologiya  bo’yicha  ekskursiya  o’tkazish  uchun, 

tajribalar bilan tanishtirish uchun 1,5-2m kenglikga ega bo’lgan, muhit so’qmoqni 

va  shunday  kenglikdagi  barcha  uchastka  tugarakidagi  so’qmoqlarni    oldindan 

rejalastirish  kerak.  Bo’laklar  orasidagi  so’qmoqlar  1-1,5m  kenglikda,  olmashlab 

ekish  dalalari  orasidagi  yo’llar  1m  kichik  dalalar  orasidagilardan  keyin  qayta 

aniqlash kerak bo’lganlikdan, teran ariqlarning yordamida belgilash mumkun. 

   Dalalarni  qismlarga  ajratish,  dalalarni,  kichik  dalalarni  va  so’qmoqlarni 

ajratishni ip bo’yicha bajarish  kerak, to’g’ri burchaklarni eker yordamida o’lchap 

qoziq  qoqish  kerak.  Kichik  dala  va  so’qmoqlarning  chegaralarini  har  bir 

yumshartishdan  keyin  qayta  aniqlash  kerak  bo’lganlikdan,  teran  ariqlarning 

yordamida belgilash mumkun. 

   Dalalarning  barcha  qismlari  olmashlab  ekish  dalalari,  bazi  madaniy 

o’simliklar  va  sortlar,  shuningdek  qo’yilgan  tajribalar  mos  ishoralarga  (etiketka) 

ega bo’lishi kerak. Ularni bir qancha o’lchamda tayorlash o’rinli eng kattalari (20-

15sm²  qoziqning  balandligi  60sm)-qismlarni  belgilash  uchun  o’rtacha  (15·20  cm² 

qoziqning  balandligi  35sm)-tajribalarni  belgilash  uchun~eng  kichiklari  (12.8  sm 

qoziqning  balandligi  25sm  )-  tajribalarning  variantini,  ekinning  nomini, 

hayvonlarning turlarini belgilash uchun tayorlash mumkun.  

   O’quv  darslari  uchun  uchastkada  tepasi  yopiq  «Yashil  sinf»  nomli 

maydoncha qurish kerak bo’ladi. Unga o’quvchilar uchun stollar va skameykalar, 

o’qituvchilar  uchun  stol  va  o’tirg’ich,  qo’zg’almali  taxta  va  tablitsalar  uchun 

ildirgich  qo’yish  kerak.  O’quvchilarni  estetik  tarbiyalash  uchun  va  darslarni 

o’tkazishga  qo’lay  bo’lishi  uchun  «yashil  sinflar»ni  gulli  o’simlik  bilan  chiroyli 

---

 

24 

bezash  qismlarida  joylashgani  yaxshiroq  bo’ladi,  uning  devorlarining  atrofida 

chiroyli  rang-barang  o’simliklarni  o’tirg’izish  kerak.  Bu  erning  o’zida  natural 

ko’rgazmali  vositalarni  saqlash  va  montajlash  uchun  yozgi  laboratoriyani 

joylashtirish mumkun. Ularda olmashlab ekishning sxemalari, malumotli tablitsalar 

va  boshqa  da  o’quv  qurollari,  shuningdek  birinchi  yordam  ko’rsatish  uchun  dori 

qutichalar bo’lishi kerak.  

      Uchastka o’rtasida ochiq havoda, havo ko’zatish uchun, o’lchamlari 20x20 

m

2

  ga  yaqin  bo’lgan  metereologik  maydonchani  qurol  saymanlari  bilan 

joylashtirish  kerak.  Temperaturani,  namlikni,  bosimni,  yomg’irning  chamasini, 

shamolning  yo’nalishini  joriy  ko’zatish  uchun  asboblari  bor  metobudka 

(termometr,  barometr,  barograf,  psixometr  va  h.k.),  10-12  m  balandlikda  flyuger, 

yomg’ir  o’lchagich,  qor  o’lchagich  (snegometr)  reykalar,  vertikal  burchak 

o’lchagichlar va to’piroq termometrlar o’rnatiladi. 

    Mineral  o’g’itlarni  saqlash  uchun  uchastkaning  olis  chekkasiga  kichiroq 

xonaga ega bo’lish kerak. Uning yonida gung yig’ish va saqlash uchun joy ajratish 

kerak. 

     O’quvchilarga  gigienik  ko’nikmalarni  joriy  etish  uchun  «yashil  sinf»ning 

qoshida sovun va sochiq qo’l yuvish uchun (umivalnik) sharoit bo’lishi kerak. 

     Maktab  uchastkasidagi  ishni  tashkillashtirish  uchun  o’lchami  bo’yicha 

o’quvchilarning yoshiga mos keladigan, yarim sinf o’quvchilari bir vaqtda ishlashi 

uchun etarli sondagi, har xil qishloq xo’jalik qo’l bilan ishlash qurol-saymanlarga 

ega  bo’lishi  kerak.  Qurol-saymanlar  majmuasining  bittasi  boshlang’ich  sinf 

o’quvchilari uchun, ikkinchisi 5-7 sinf o’quvchilari uchun va uchinchisi yuqori sinf 

o’quvchilari uchun ajratiladi.