Мазмуны: тил ҳӘМ Әдебият

Адабиётлар: 
1.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq 
farovonligining garovi. –T.: O‘zbekiston, 2017. –B. 23. // «Ma’rifat», 2016 yil 8 dekabr, № 98. 
2. Мирзиеев Ш..Танқидий тахлил, қатьий тартиб –интизом ва шахсий жавобгарлик- ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т.2017 
 
РЕЗЮМЕ 
Мақолада Ҳаракатлар стратегиясининг аҳамияти ва унинг амалга оширилишига оид 
масалалар ҳақида сўз боради.
РЕЗЮМЕ 

---

106 
В статье рассматривается важность Стратегии действий и ее реализации. 
SUMMARY 
The article discusses the importance of the Action Strategy and its implementation. 
Bo‘lajak tarix o‘qituvchilarining o‘quv-ilmiy-tadqiqot faoliyatini takomillashtirish 
 
Yarmatov R.B.
 - 
JDPI, Tarix fakulteti, (PhD)
Tayanch so’zlar:
вilim, tafakkur, ruhiy quvvat, tetiklik, g‘urur, kuzatuvchanlik, fikrlash ko‘nikmasi,
fidokorlik, ijodkorlik.
Ключевые слова: 
знание, мысль, духовная сила, Смелость, гордость, наблюдение, навыки 
мышление, преданность, творчество.
 
Key words
: кnowledge, thought, spiritual strength, refreshment, pride, observation, thoughtfulness, 
devotion, will, creativity. 
 
Bugungi kunda respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotining barcha sohalarini tom 
ma’noda isloh qilish va demokratlashtirish, ta’lim tizimini tubdan yangilash, jamiyatimizning 
strategik maqsadlarini amalga oshirish masalasiga muhim omillardan biri sifatida qaralmoqda. 
Zero, ilm-inson tafakkuriga bilim, ruhiy quvvat, tetiklik, g‘urur, tizimlilik baxsh etadi. Bu esa 
pirovard natijada inson ongida ilmiy dunyoqarashning shakllanishiga zamin yaratib, ularda 
dastlabki tushunchalar hamda ilmiy faoliyatni shakllanishiga turtki beradi. 
Darhaqiqat, ilmiy ijod muammosi qadimdan to hozirgi kungacha juda ko‘pchilikni 
qiziqtirib kelayotgan masalalardan biri hisoblanadi.
Ijod masalasi qadimdan antik davr faylasuflarining ishlarida o‘z ifodasini topgan. 
Ko‘pgina qadimgi davr allomalari (Aristotel, Geraklit, Platon) ijod ikki shaklda ifodalanadi deb 
hisoblaganlar: ilohiy sifatida – kosmos yuzaga kelishi akti (yaratilishi) va insoniyatning akti 
(san’at, hunarmandchilik
). 
Ular haqiqiy bilim – bu abadiy tafakkur va o‘zgarmas borliq, har qanday faoliyat esa, 
jumladan ijodiy, o‘z mohiyatiga ko‘ra tafakkurdan pastroq ekanligiga amin bo‘lganlar. 
Rassomning ijodini yuqori baholab, ijod ilohiy ilxom ta’siri ostida yuz beradi, insonning 
go‘zallikni yaratishga kuchli intilishi deb hisoblaganlar. 
Ijodni o‘zgacha tushunish o‘rta asrlar xristian falsafasida, avvalo, “tarix ijodi” sifatida 
yuzaga keladi. O‘rta asr tasavvuriga ko‘ra tarix – bu insonlar ilohiyni olamda amalga oshirishda 
ishtirok etadi. Bu ijodni biror o‘ziga xos va qaytarilmasni yaratish sifatida tushunishning asosiga 
aylantiradi. Bunda ijod sohasi bo‘lib, avvalo, tarixiy yaratuvchilik, axloqiy va diniy amallar 
hisoblanadi. Badiiy va ilmiy ijod ikkinchi darajali bo‘lib xizmat qiladi. Inson o‘z ijodida doimo 
xudoga tayanadi va u bilan cheklanadi.
Uyg‘onish davrida ijodga alohida qiziqish yuzaga keladi, uyg‘onish davrida ijodni avvalo 
badiiy, keng ma’noda san’at deb tushuniladi, mohiyatining chuqurligiga ko‘ra ijodiy tafakkur 
sifatida qaraladi. Aynan mazkur vaqtda ijodiy faoliyatga va ijodiy shaxsga qiziqish yuzaga 
keladi.
Reformatsiya ijodni estetik (ijodiy) mazmun sifatida emas, balki xatti-harakat sifatida 
tushungan. Mazkur g‘oya Bekon ishlarida, so‘ngra Gobbs, Lokk va Yum ishlarida 
rivojlantirilgan. 
Ijodning yakunlangan konsepsiyasi Kant
6
tomonidan yaratilgan nemis mumtoz 
falsafasida yuzaga keladi, u ijodiy faoliyatning mohiyatini xayolning mahsuldor qobiliyatida 
ko‘rgan. 
6
Ismailov A.F. Akademik litseylarda O‘zbekiston tarixi darslarini didaktik o‘yinlar asosida tashkil etish // Ta’lim 
muammolari (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining ilmiy-uslubiy jurnali). 2012, 3-
son. -38-6. 

---

107 
Kant protestantlar ortidan ijod g‘oyasini olam qiyofasini o‘zgartiruvchi predmetli-qayta 
o‘zgartirish faoliyati sifatida rivojlantiradi. U ijodiy jarayonni tafakkur strukturasining muhim 
jihatlaridan biri sifatida ifodalab, uning strukturasini tahlil qiladi. Uning fikricha tasavvurning 
ijodiy qobiliyati – bu hissiyotlarning xilma-xilligi va fikriy tushunchalar uyg‘unligi bilan bog‘liq 
bo‘lgan bo‘g‘im bo‘lib, oqibatda bir vaqtning o‘zida taassurotlarning ifodasi hamda 
tushunchalarni sintezlovchi, birlashtiruvchi kuchga ega bo‘ladi. Kant bilishning asosida ijod 
yotishidan kelib chiqqan. 
Ijodiy tasavvurda erkinlik mavjud bo‘lganligi uchun, u ixtiro bilan o‘zaro bog‘liqdir, 
chunki unda zarurat (yaratuvchilik) jihati mavjud bo‘ladi, u zakovat g‘oyalari bilan va oqibatda 
ma’naviy olam bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. 
Ijodiyot muammolarini Shelling o‘rgangan bo‘lib, u tasavvurning ijodiy qobiliyati ongli 
va ongsiz faoliyatning birligi deb hisoblagan, chunki bu qobiliyatga ega eng iqtidorli – daxo – 
tabiat yaratishi singari mo‘jizaviylik, ongsizlik kabi holatda ijod qiladi, jarayon baribir insonning 
sub’ektivligi holatida kechadi va demak uning erkinligiga bog‘liq bo‘ladi. Shellingga ko‘ra, ijod 
va avvalo rassom va faylasufning ijodi inson hayot faoliyatining eng oliy shaklini ifoda etadi. 
Marks, nemis mumtoz falsafasi g‘oyalarini rivojlantirib
7
, ijodni predmet-amaliy faoliyat 
sifatida, inson va insoniyatning maqsadlari va ehtiyojlariga mos ravishda tabiat dunyosini qayta 
o‘zgartiruvchi keng ma’nodagi “ishlab chiqarish” sifatida qaraydi. Ijodiyot muammolari XIX asr 
oxiri – XX asr boshlaridagi xorijiy falsafada keng miqyosda o‘z ifodasini topgan. Bunda ijodiyot 
avvalo uning qarama-qarshiligi mexanik-texnik faoliyatda o‘rganiladi. Masalan, Bergson ijodni 
yangining uzluksiz tug‘ilishi sifatida qaraydi. Uning fikricha, yangini yaratishga qodir 
bo‘lmagan, balki faqat eskini bir-biriga qo‘shishga qodir bo‘lgan sub’ektiv texnik faoliyatning 
loyihalashtirilishidan farqli ravishda, ijodni ob’ektiv amalga oshiriluvchi sifatida tushunadi 
(tabiatda – tug‘ilish, o‘sish, yetilish jarayonlari ko‘rinishida; ongda – yangi obrazlar va 
hissiyotlarning yuzaga kelishi ko‘rinishida). Bergson bo‘yicha ijodni fidokorona predmetda 
chuqurlashish, bilishga o‘zini baxshida etish sifatida tushuniladi. 
Tadqiqotchi Dj. Dyui “Qanday fikrlaymiz?” («Kak mы mыslim») kitobida ijodni – 
maqsadi ma’lum vaziyat bilan belgilangan vazifani hal etish hisoblangan kashfiyot sifatida talqin 
etgan. Ijod bunda ijtimoiy faoliyatning intellektual ifodalangan shakli sifatida xizmat 
qiladi.Dyuining fikriga ko‘ra, ijod ma’lum masalani yechish qat’iy zarurati va xavfli vaziyatdan 
chiqish oldida turgan aqlning teranligidir. 
“Psixologiyada ijod asosiy ravishda ikki jihatdan o‘rganiladi: yangini tafakkur qilishning 
psixologik jarayoni va insonni mazkur jarayonga jalb etilganligini ta’minlovchi shaxs sifatlari 
yig‘indisi sifatida”. Ilmiy adabiyotda “ijodiy faoliyat” muammosi ko‘proq ishlab chiqilgan. 
L.S.Vigotskiyning ta’rifiga ko‘ra, “biz ijodiy faoliyat deb, ijodiy faoliyatda yaratilgan 
tashqi olamning biror-bir buyumi bo‘ladimi yoki faqat insonning o‘zida yashaydigan va 
aniqlanadigan aql yoki his-tuyg‘unining ma’lum tuzilishi bo‘lishidan qat’iy nazar, insonning 
biror yangini yaratuvchi faoliyatini tushunamiz”. 
S.L.Rubinshteyn “Umumiy psixologiya asoslari” kitobida yozishicha, buyuk 
kashfiyotlarning to‘satdan ochilishini inkor etib bo‘lmaydi; ammo ularning manbai – “intuisiya” 
emas, hech qanday qiyinchiliksiz yuzaga keluvchi, o‘ziga xos ravishda “ongning to‘satdan 
uyg‘onishi” emas. Bu hodisa faqatgina ko‘zga yaqqol tashlanuvchi, yechilmagan masalani 
yechilganidan ajratuvchi, o‘ziga xos tanqidiy (kritik) nuqtani aks ettiradi. Ijodiy faoliyatning 
to‘satdan, “intuitiv” xususiyati ko‘proq farazli yechim unga olib boruvchi yo‘llar va metodlardan 
ko‘ra ravshanroq bo‘lganda aks etadi. Bu o‘ziga xos antisipasiyadir, yoki endi amalga oshirilishi 
kerak bo‘lgan aqliy ishning natijalarini kutishdir. Olimning fikrlash faoliyati odatda tizimli 
7
Muhammadjonov A. O'zbekiston tarixi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq, 
2013. – 160 b. 

---

108 
ifodalanadi, kutishning o‘zi esa – bu odatda avvaldan uzoq muddatli ongli mehnatning 
mahsulidir. “Olimning ijodiy faoliyati – bu ijodiy mehnatdir” – deydi Rubinshteyn
.
A.N.Leontev “Tafakkurni eksperimental tadqiq etish tajribasi” ma’ruzasida ijodni tadqiq 
etishda tajriba-sinovning ahamiyatini belgilovchilarni ta’kidlaydi va ijodiy jarayon 
bosqichlarining o‘z talqinini taklif etadi
8
: 
1)
adekvat yechim tamoyili (usuli)ni topish; 
2)
tekshirish bilan bog‘liq ravishda uni qo‘llash, mazkur tamoyilni yechiladigan 
masalaning xususiyatlariga mos ravishda qayta o‘zgartirish. 
Uning fikricha, birinchi bosqich – fikrlash faoliyatining eng ijodiy bo‘g‘inidir. Mazkur 
bosqichning asosiy jihati “masalaning yechimini topishning besamara urinishlaridan so‘ng 
to‘satdan yechim yuzaga keladi, yechimning yangi g‘oyasi yuzaga keladi. Bunda ko‘pincha 
yangi g‘oyaning, yechimning yangi tamoyilining bunday to‘satdan yuzaga kelishi yuz bergan 
sharoitlarning tasodifiyligini ta’kidlanadi”
9
. 
I.S.Sumbaev “Ilmiy ijod” («Nauchnoe tvorchestvo») kitobida ijodiy jarayonning uch 
bosqichini ajratadi: 
1)
ilxom, tasavvur faoliyati, g‘oyaning yuzaga kelishi; 
2)
ajratish va umumlashtirish jarayonlari yordamida g‘oyaga mantiqiy ishlov berish; 
3)
ijodiy g‘oyani amalga oshirish. 
Uning fikricha intuisiya, faqat birinchi bosqichda ustunlik qiladi, so‘ngra ilmiy ijodda 
quyidagilar zarur: 
-
diqqatning ma’lum mavzuga jamlanganligi; 
-
tegishli materialni to‘plash va tizimlashtirish; 
-
umumlashtirish va xulosalarni olish, mazkur material orqali ularning ishonchliligini 
nazorat qilish. 
I.S.Sumbayev ijodiy individning quyidagi xususiyatlarini belgilaydi: 
-
haqiqatni sevish; 
-
mehnat qilish ko‘nikmasi – mehnatni sevishi; 
-
diqqat; 
-
kuzatuvchanlik; 
-
fikrlash ko‘nikmasi; 
-
aqlning tanqidiyligi va o‘z-o‘zini tanqidiy baholashi. 
Asosiysi – bu muntazam va uyushqoq mehnatdir. Ijod 1% ilxom va 99% mehnatdan 
tashkil topgan
10
. 
Ilmiy ijod – bu ijodiy faoliyat ko‘rinishlaridan biri, bu ijtimoiy sinaladigan va fan 
tizimiga kiruvchi yangi bilimni ishlab chiqishga yo‘naltirilgan faoliyatdir. 
V.I.Vernadskiy mahsuldor ilmiy ijodiy faoliyat shart-sharoitlari sifatida quyidagilarni 
ajratadi: 
-
batafsil tahlilni amalga oshirishni bilish; 
-
xususiy ortida umumiyni ko‘rish; 
-
hodisaning tavsifi bilan cheklanmaslik, balki uning mohiyatini va boshqa hodisalar 
bilan aloqadorligini chuqur o‘rganish; 
-
“nima uchun” savolidan qochmaslik; 
-
g‘oyalar tarixini kuzatish; 
8
Menchinskaya N.A. Problemi ucheniya i umstvennogo razvitie shkolnikov: Izbrannie psixologicheskie trudi. – M.: 
1999. – 224 s. 
9
Psixologiya masalalari bo‘yicha yig‘ilishdagi ma’ruzalar, 1953 yil 3-8 iyun, 5-b 
10
Husanboyeva Q.P. Adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishning ilmiy-metodik 
asoslari: Dis. …ped.fan.dok. – T., 2007. – 262 b. 

---

109 
-
tadqiqot predmeti, adabiyot manbalari (ko‘proq ilmiy manbalar) to‘g‘risida imkon 
qadar ko‘proq ma’lumotlar yig‘ish; 
-
ilmiy bilish umumiy qonuniyatlarini o‘rganish (qanday fikrlayotganing haqida 
o‘ylash); 
-
ilm-fanni bilimning boshqa sohalari, ijtimoiy hayot bilan bog‘lash; 
-
nafaqat muammolarni hal qilish, balki yangi, yechilmaganlarini ham topish
11
. 
Chunki ijod – bu inson faoliyatining eng oliy shakli, u quyidagilarni talab etadi: 
-
uzoq tayyorgarlikni; 
-
aql-zakovatni; 
-
intellektual qobiliyatlarning mavjudligini; 
-
layoqatlar va psixika xususiyatlariga yuqori talablarni; 
-
olim iqtidorini; 
-
nozik kuzatuvchanlikni; 
-
qiziquvchanlikni; 
-
irodani; 
-
bir yo‘nalishda fikrlash va ishlash qobiliyatini; 
-
yuqori ishlash qobiliyatini; 
-
tanqidiy fikrlashni; 
-
intuisiya va fidokorlik; 
-
mustaqil ta’lim va o‘z-o‘zini takomillashtirishga intilish.
Pedagogika ijodiy faoliyatni avval hech qachon bo‘lmagan, sifatli yangini yaratuvchi 
inson yoki jamoa faoliyati shakli sifatida ta’riflaydi. Ta’lim jarayoniga nisbatan ijodni inson 
uchun sifatli yangi qadriyatlarni yaratishga qaratilgan inson faoliyati shakli sifatida ta’riflash 
lozim, ya’ni u shaxsni ijtimoiy sub’ekt sifatida shakllantirish uchun muhim hisoblanadi.
Olimlarning ishlarini tahlil qilib, biz shaxs ijodiy faoliyati – bu biror-bir yangini yuzaga 
keltiruvchi, takomillashtirish, ilmiy ijod esa – ijtimoiy aprobasiyadan o‘tadigan va fan tizimiga 
kiruvchi yangi bilimni ishlab chiqishga qaratilgan ijodiy faoliyat ko‘rinishlaridan biri ekanligi 
to‘g‘risidagi xulosaga keldik. 
Oliy kasbiy ta’limga qo‘yiladigan zamonaviy talablar talabalarni ilmiy ijodga jalb etish 
zaruriyatini ko‘rsatadi. Oliy ta’lim muassasalari faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda 
talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlari tizimini takomillashtirish zarurati bir necha bor ko‘rsatilgan. 
Masalan, ta’limni rivojlantirish dasturida oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’limni rivojlantirish 
asosiy yo‘nalishlari qatorida quyidagilar belgilangan: talabalar shaxsini va ijodiy qobiliyatlarini 
rivojlantirish 
uchun 
shart-sharoitlarni, 
ta’lim 
shakli, 
metodlari 
va 
tizimlarini 
individuallashtirishni ta’minlash, jumladan oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’limning variativ 
kasbiy ta’lim dasturlari asosida; fan va texnikaning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha hamda 
ko‘rsatilgan infrastrukturani rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan ilmiy maktablarni rivojlantirish 
asosida oliy ta’lim muassasalari va ta’lim tizimining boshqa tashkilotlarining ilmiy-tadqiqot va 
ilmiy-texnik faoliyatini takomillashtirish; talabalarni ilmiy-tadqiqot ishlariga keng miqyosda jalb 
etish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish. Mazkur qoidalar hukumatning “Oliy ta’limdan 
keyingi ta’lim to‘g‘risida”gi Qarorida mustahkamlangan. Bu oliy ta’lim muassasalari 
pedagoglarini talabalarning ijodiy tafakkurlarini, shaxsning tadqiqotchilik ijodiy faolligini 
bosqichma-bosqich shakllantirish jarayonini tashkil etishga imkon beruvchi o‘qitish metodlari va 
shakllaridan foydalanishini talab etadi. 
Talabalar ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirish va o‘quvchi yoshlarning ilmiy-texnik 
ijodini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha dasturda talabalar ilmiy-tadqiqot ishlari-o‘quvchi 
yoshlarning ilmiy-texnik ijodi tizimini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha muammoning 
holati, maqsadlari va asosiy vazifalar tahlil qilingan. Talabalar ilmiy-tadqiqot ishlari-o‘quvchi 
11
Avliyakulov N.X., Musayeva N.N. YAngi pedagogik texnologiyalar. – T.: Yangi asr avlodi, 2003. – 49 b. 

---

110 
yoshlarning ilmiy-texnik ijodi tizimini o‘tkazish metodologiyasi va texnologiyasi, tashkil etish 
shakllari va metodlari, tiklash, rivojlantirish va koordinatsion boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy, 
moddiy-texnik va me’yoriy-huquqiy ta’minot masalalari o‘rganilgan. Zamonaviy sharoitlarda 
ilmiy tadqiqotlarni tashkil etish va bajarish orqali ilmiy-texnik faoliyatlarining konseptual 
asoslari va bolalar, o‘quvchi-yoshlar va talabalarning ijodiy iqtidorlari va qobiliyatlarini amalga 
oshirish, shuningdek Dasturni amalga oshirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar rejasi taklif etilgan. 
Bolalar va yoshlar iqtidorlarini rivojlantirish tizimi ishtirokchilarini ijtimoiy-psixologik qo‘llab-
quvvatlash, rag‘batlantirish shakllari va metodlarini ishlab chiqish ko‘zda tutilgan. Shuningdek, 
misol tariqasida, “Ertangi kun bizniki, marra bizniki” tanlovlarda ta’lim oluvchi yoshlar va 
o‘quvchilar uchun ilmiy-ijtimoiy dasturining amalga oshirilishi xizmat qilishi mumkin. 
Yoshlarning 
ijodiy 
faolliklarini 
bosqichma-bosqich 
shakllantirish 
masalalari 
turli 
mutaxassisliklar, jumladan «Tarix» ta’lim yo‘nalishi uchun ishlab chiqilgan standartlar va o‘quv 
dasturlarida o‘z ifodasini topgan. 
Nazariya va amaliyot tahlili, talabalarni ilmiy-tadqiqot ishiga jalb etishning ko‘pgina 
shakllari mavjudligini ko‘rsatadi. Bular ilmiy to‘garaklar, ilmiy seminarlar, talabalar 
konstruktorlik laboratoriyalari, shuningdek ma’lum bir aniq masalalar ustidagi individual 
ishlardir. O‘qitishning bunday shakllari talabalarga kichik guruhlarning ijodiy ishlari orqali ilmiy 
fanlar bo‘yicha fundamental bilimlarni, ilmiy ishlarni o‘tkazish ko‘nikmalarini va umuman 
intellektual ishga qiziqishni orttirishlariga imkon beradi. Oliy kasbiy ta’lim amaliyotida asosiy 
shakllar sifatida darsdan tashqari komponentlardan tashkil topgan talabalar ilmiy-tadqiqot ishlari, 
o‘quv jarayoni doirasida amalga oshiriladigan o‘quv-tadqiqot ishlari va talabalarning o‘quv-
ilmiy-tadqiqot ishlari ajratilgan.
Ilmiy adabiyotlarda talabalarning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarining turli ta’riflari mavjud. 
Masalan, M.A.Baydan
12
ishlarida talabalarning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlari talabalarning butun 
ta’lim olish davrida tayyorlanadigan mutaxassislarning tayyorgarlik sifatlarini (mustaqil ta’lim 
olish, ijodiy faollikka intilishni tarbiyalash, kasbiy tayyorgarlik sifatini oshirish, kasbiy 
vazifalarni hal qilishda ijodiy yondashuvni shakllantirish, tadqiqotning umumiy va xususiy 
metodlarini egallash va boshqa sifatlar) oshirishga yo‘naltirilgan ilmiy ishlar elementlarini o‘quv 
ishlarining barcha turlariga joriy etish orqali o‘quv jarayonini intensifikasiyalashning kompleks 
tizimi sifatida ta’riflanadi.