Mazmuni Kirisiw I. Texnologiyalıq bólim

1. 1 Soda islep shıǵarıw ushın sheki onimler, áhmiyeti

Soda áyyemgi zamanlardan málim bolıp, onı teńiz ósimlikleri kulidan ajıratıp alınǵan sol usıl menen alınǵan soda shıyshe sanaatında hám kir juwıw quralı retinde paydalanılǵan. Sanaattıń rawajlanıwı menen soda ónimlerine talap kún sayın osib boradi. 1775-jılda fransuz farmatsevti Leblan natriy sulfatidan soda islep shıǵarıwdı tómendegi reaksiya boyınsha usınıs etdi.

Na2 SO4 + CaCO3 + C = Na2 CO3 + CaS + CO2
Alınǵan eritpeden suw járdemi menen sodani eritib alınıp, eritpesi bug'lanib qattı soda alınǵan. CaS bolsa taslanılǵan. Tábiy Na2 SO4 bolmaǵan mámleketlerde Na2 SO4 ni palaw tuzini sulfat kislotası menen bóleklab alınǵan. Waqıtında Leblan usılı Ximiya sanaatın rawajlanıwda malum rol oynaydı. Leblan usılı menen soda alıw ushın tábiy Na2 SO4, yamasa bolmasa palaw duzı hám kóp muǵdarda sulfat kislotası bolıwı kerek.
Soda — túrli natriy karbonatlardıń ulıwma texnikalıq atı. Kalsinatsiyalangan soda— Na2 CO3, (natriy karbonat ); kristallangan soda — Na2 CO3*10 H2 O (natron), ishimlik yamasa azıq-túlik sodasi — NaHCO3, (natriy gidrokarbonat) bar. Bulardan tashkari, kaustik soda — NaOH (o'yuvchi natriyning texnikalıq atı ) da bar. Soda tábiyaatda Na2 CO3*10 H2 O jaǵdayında, kól hám mineral suw háwizlerinde erigen halda ushraydı. Soda suwdaǵı eritpelerinen 32° ge shekem Na2 CO3*10 H2 O, 3235°da Na2 CO3*6 H2 O, 35° den joqarıda Na2 CO3*H2 O, 112, 5° de suwsız duz — Na2 CO3 kristallanadi. Na2 CO3*10 H2 O — reńsiz kristall element, hawada nurab turadı. Qısıqlıǵı 1450 kg/m³, 100 g suwda 0° de 20, 9 g, 104° de bolsa 42, 1 g eriydi. Kalsinatsiyalangan soda — reńsiz kristall element, qısıqlıǵı 2530 kg/m³, suyıqlanıw temperaturası 858°; gigroskopik, suwda eriwsheńligi massasına salıstırǵanda 6, 54% (0° de) hám 17, 69% (20°da). Ishimlik soda da aq kristall untaq, qısıqlıǵı 2200 kg/m³, 100—150°da bóleklenedi; suwda eriwsheńligi 6, 54% (0° de), 9, 4% (25°da), 14, 1% (60°da). Sodaning suwdaǵı eritpeleri gidrolizga ushırasıp, kúshli sıltıiy reaksiya kórinetuǵın etedi, kislota tásir ettirilse, karbonat angidrid ajralıp shıǵadı.