Mazmunı Kirisiw I. Bap. HÁZirgi ózbek tili derivaciyasí

Mazmunı

Kirisiw…………………………………………………… 3
I. BAP. HÁZIRGI ÓZBEK TILI DERIVACIYASÍ
1.1--§. Derivaciya haqqında ulıwma túsinik………………………………. 5
1.2--§. Ózbek tili derivaciyasi hám sóz jasalıwı, qásiyetleri…………….. 7


II. BAP. ÓZBEK TILI DERIVACIYASÍ HÁM SÓZ JASALÍW
USÍLLARÍ
2.1--§. Sóz jasalıw stukturası ……………………………………………… 20
2.2--§. Sóz shaqaplarında sóz jasalıwı…………………………………….. 26

Juwmaqlaw……………………………………………………............. 33

Paydalanılǵan ádebiyatlar……………………………………............. 34


Kirisiw
Temanıń aktuallıǵı: Sóz jasalıwı filologiyanıń ǵárezsiz tarawlarınan biri bolıp, ol jańa mánisli sóz jasalıwı, sóz jasalıw usılları, sóz jasalıwına baylanıslı bolǵan hádiyselerdi úyrenedi.
Sóz jasalıw jańa mánisli sóz payda etiw bolıp esaplanadı. Sóz jasalıw leksikalogiyalıq mánistiń ózgeriwi tiykarında júzege kelip, jasalma sóz kóbinese bir gruppadan basqa gruppaǵa kóshedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda sóz jasalıw hádiysesi sózdiń grammatikalıq tárepinen ózgertiretuǵın hádiyse bolıp tabıladı. Mısalı, gúl sózi atlıq gruppasına tánligi ushın atlıqqa tán kópshilik qosımshasın alıp túrlenedi: gúller, gúllerdiń, gúllerge sıyaqlı bolıp keledi. Bul sózge peyil jasaytuǵın -la qosımshası qosılǵanda payda bolǵan sóz kópshiligilik hám seplik qosımshalami almaydı, túrlenbeydi, bálki túslenedi. Sebebi, bul jaǵdayda sóz grammatikalıq tárepten ózgerip bir kategoriyadan basqa kategoriyaga ótedi.
Sóz jasalıw tildegi basqa tarawlar menen atap aytqanda sózlik hám grammatika menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Mısalı jasalma sóz aldın tilde ámeldegi bolǵan leksikalogiyalıq qurallardan payda boladı. Mısalı, tilde kitap, shıray sózleri bar ekenligi ushın sol sózler tiykarında kıtapxana, shıraylı sıyaqlı sózler jasalǵan. Sóz jasalıwı tiykarında sóz mánisi ózgeredi, jańa mánisli sóz payda boladı. Bul jaǵday sóz soǵılıwı menen leksikologiya arasında tıǵız baylanıslılıq bar ekenligin kórsetedi. Sonı aytıw kerek, sóz jasalıwda kóbinese qosımshalar qatnasadı, jańa jasalma bir gruppadan basqa gruppaǵa kóshedi. Bul jaǵday sóz jasalıwınıń grammatika menen de baylanıslılıǵın kórsetedi.
Sóz jasalıwı nátiyjesinde sózdiń forması ózgeredi. Jańa mánis penen birgelikte jańa forma payda boladı. Sóz jasalıwı waqtında payda bolatuǵın forma menen sóz ózgertiriwshi hám forma payda etiwshi qosımshalar arqalı payda bolatuǵın forma arasında uqsaslıq bar. Sol sebepli sóz jasalıwı da sol túrdegi basqa hádiyseler sıyaqlı morfologiyanıń tekseriw obiekti bolıp tabıladı.
Kurs jumısınıń obekti: Ulıwma bilim beriw mektep oqıwshılarına ózbek tili derivaciyası hám sóz jasalıwın oqıtıw processi.
Kurs jumısınıń predmeti: Ulıwma bilim beriw mektep oqıwshılarına ózbek tili derivaciyası hám sóz jasalıwdıń mazmunı, ózine tán ózgeshelikleri, usıl, metod hám quralları.
Kurs jumısınıń maqseti: Kurs jumısınıń maqseti oqıwshılarǵa házirgi ózbek tili derivaciyası, sóz jasalıwınıń ámeldegi úlgi dástúri talap etetuǵın kólemde bilim, kónlikpe, uqıplilıqlarin asırırıwdan ibarat.
Kurs jumısınıń wazıypaları:
1. Ózbek tili sóz jasalıwınınıń usıl hám metodların úyreniw;
2. Oqıwshılarda sóz jasalıwı hám usılları haqqında túsinikler beriw.
Kurs jumısınıń ilimiy jańalıǵı:
1. Ózbek tili derivaciyası hám sóz jasalıwınıń ilimiy-teoriyalıqtiykarları jaratıldı.
2. Ózbek tili sóz jasalıwınıń usıl hám metodları jaratıldı.
Kurs jumısınıń dúzilisi hám kólemi: Kurs jumısı kirisiw, eki bap, 4 bólim, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.



I. BAP. HÁZIRGI ÓZBEK TILI DERIVACIYASÍ
1.1--§. Derivaciya haqqında ulıwma túsinik
Derivaciya (latın derivatio — shaqapsha) — 1) gidrotexnikada — suw bazası yamasa dáryadan gidroelektr stanciya bınasına yamasa nasos stansiyasına suw keltiretuǵın yamasa olardan suwdı alıp ketetuǵın imaratlar (kanal, truba, tunnellar) kompleksi. Suwdiń háreketine qaray, derivaciyanıń basımlı yamasa basımsız túrleri boladı. Basımsız derivaciya ashıq kanal hám tunnel formasında islenedi. Basımlı derivaciya bolsa basımlı tunnel yamasa temir, temirbeton hám taxta trubadan ibarat. Shırshıq — Bozsuw kaskadida qurılǵan GES lar (1 - hám 2- Oqtepa, Bo'rjar, Tabaqsoy, Ílayıqiya hám b.) basımsız derivaciya kanalına mısal boladı. Kanal trassasınıń topografikalıq -geologik dúzilisine qaray, derivatsiya trapetsiya, dáp, tuwrı tórtmúyish hám basqa sırtqı kórinislerde qurıladı. Eger basımlı derivatsiya trassasi uzın bolsa, gidravlik soqqını kemeytiw maqsetinde gidrostansiyaǵa jaqın jerde suwdı retlep turatuǵın qurılıs qurıladı ;
Áskeriy texnikalıq — hawada aylanıp ushıp atırǵan snaryad (kósher) tıń atıw tegisliginen (shepke yamasa ońǵa ) iyiwi. Derivatsiyanıń jumısı giroskop (shırıldawıq ) dıń ózgesheligi menen túsindiriledi. Ótilgen snaryad qanshaliq uzaqqa barsa, derivatsiya da sonsha úlken boladı. Arnawlı kestelerde derivatsiya ushın dúzetpe beriledi. Snaryad (kósher) ótilip atırǵanda sol dúzetpe esapqa alınadı ; affikslar járdeminde jańa sóz soǵılıwı.
Derivaciya (sóz jasalıwı, payda bolıwı) filologiyanıń bólek bólimi. Derivaciya hádiysesi, onıń diaxron hám sinxron túri sóz jasalıw, payda bolıw usılı sıyaqlı másele menen shuǵıllanadı.
Sóz jasalıwı - sap sóylew hádiyse, sóylew process. Ol derivaciyanıń tiykarǵı bólegin quraydı. Biraq onıń tilge tiyisli hasası bar. Usınıń sebebinen til hám sóylewge birdey tiyisli.
Sóz jasalıwı lingvistik termin retinde eki mánili:
a) sóz jasalıw procesi termini;
b) bul processti úyreniwshi taraw.
Sóz jasalıw degende qanday usıl menen bolsa da, jańa sóz payda etiw túsinile bermeydi. Mısalı, sóz jańa mánis kásip etiwi nátiyjesinde jańa sóz payda bolıwı múmkin. Deylik, [isbilermen] sózi jańa mánis kásip etti. Biraq bul jerde jańa sóz jasalıwı joq. Sonday eken, sóz jasalıwı, jasalma hám jańa mánis kásip etken sózlerdiń leksemalasiwi hádiysesin parıqlaw kerek.
Derivatsiyada til rawajlanıwı nátiyjesinde tariyxıylıq hám zamanagóylıqqa tiyisli boladı. Sol sebepten tariyxıy hám sinxron derivatsiyani parıqlaw kerek.
Tariyxıy hám sinxron derivatsiya. Házirgi derivatsiyada jasalma sóz benen derivatsion (sóz jasalıw ) qálip arasında baylanıs ámeldegi bolıp, qáliptiń forması hám mazmunı tárepi tuwındı sózde óz izin qaldırǵan boladı. [Kitapshı] jasalma sózinde [ot+chi=ot penen shuǵıllanatuǵın shaxs atı] qálipindegi teńlik belgisiniń shep (forması) hám oń (mazmunı) tárepi izleri ayqın kórinip turıptı.
Tariyxıy derivatsiyada jasalma sózdiń forması hám mánisine uyqas qálip ámeldegi bolmaydı. Bul arnawlı tekseriw nátiyjesinde anıqlanadı. Mısalı, [qishloq], [ovloq] sózleriniń mánisin olardıń qurawshıları hám derivatsion qálipi tiykarında shıǵarıp bolmaydı. Sebebi olar tariyxıy jasalmalar bolıp tabıladı. [Qarawıl], [yasovul], [silliq] sózinde de sol hal gúzetiledi.

1.2--§.Ózbek tili derivaciyasi hám sóz jasalıwı, qásiyetleri
Sóz jasalıw (derivatsion) qálipi haqqında. Hár qanday jasalma sóz sóz jasalıw qálipi tiykarında payda etiledi. Tuwındı tilge tiyislilesip, óz qálipinen úzilip ketse de, ol jaǵdayda biliner-bilinbes qálip penen (eger qálip jasaǵısh bolsa ) baylanısıw baribir saqlanıp qaladı.
Sóz jasalıw qálipi eki tómendegilerden ibarat boladı :
a) qáliptiń forması tárepi;
b) qáliptiń mazmunı tárepi.
Jasalma sózde áne sol eki tárep kórsetiledi. Jasalma formasınan hám mazmunınan áne sol qálipke muwapıq kelse, oǵan sol qálip tuwındı retinde qaraw múmkin. Mısalı, [kitapshı] sózinde usı qáliptiń izi bar. Lekin [xabarshi] sózinde qáliptiń mazmunıy tárepi hákis etpegen. Sonday eken, leksema bul qálip ónimi emes.
Sóz jasaw qálipiniń forması tárepi eki bólekten dúziledi: jasaytuǵın tiykar hám jasaytuǵın qural. Mısalı, [ot+chi=shu at menen shuǵıllanatuǵın shaxs ati] qálipiniń forması bólegi bolǵan [ot+chi] nıń at bólegi jasaytuǵın tiykar [-chi] bólegi bolsa jasaytuǵın qural.
Qáliptiń jasaytuǵın hasası, álbette, ǵárezsiz sóz, jasaytuǵın qural bólegi bolsa sóz da, qosımsha da bolıwı múmkin. Mısalı, qospa, jup sóz jasaw qáliplerinde tiykar da, qural da sóz.
Sóz gruppasınıń kóshiwi - transpozitsiya degende, málim bir gruppaǵa tiyisli sózdiń ayriqsha bolǵan ataw, wazıypa semasin kúshsizlendirip, basqa sóz gruppasına tán semantik hám grammatik belgini ıyelewi túsiniledi. Turkiy tillerde sóz gruppası bir-birinen qatań shegaralanbaydi, olar ajıralmas baylanısta, bir pútkil sistemanı quraydı.
Ǵárezsiz sózler arasındaǵı óz-ara munasábet hám olardıń bir-birine kóshiwi leksemasındaǵı rawajlanıw nátiyjesinde júzege kelip, kóshiwdiń sóylewi hám tilge tiyisliliginen kórinisi parıq etedi. Sóylew kóshiwde sóylew kóshpeli mánis ańlatpalanadı. Mısalı, Birni kórip pikir et, birni kórip shúkir et gápinde san gruppasına tiyisli (bir) sózi waqtınsha at gruppası wazıypasında kelip atır jáne bul ótkinshi, sóylew hádiyse. Tilge tiyisli kóshiwde sóz bir gruppadan basqa gruppaǵa pútkilley ótip ketedi, transpozitsiya hádiysesi júz beredi.
Transpozitsiya derlik barlıq ǵárezsiz sóz, hátte ǵárezsiz hám járdemshi sózler arasında da gúzetiledi:
1) [adam], [kisi], [insan] atları (zerigip ketti adam (men), hayran qalasań kisi (men), dártimdi esitetuǵın insan (hesh kim) tabilǵan zattı ), [bir] sanı (bir kisi (kimdir)), [ba'zi] sapası (geyparalar (allakimler) oday deydi, geyparalar bunday almasıqqa ;
2) [ jigit], [qız] ,[ul] ,[qari], [er], [hayal] ,[kór], [ıssı-suwıq] (ıssı –suwıǵınan xabar alÍw) sapaları, [bardi-keldi], [keldi-ketti], [aldi-berdi], [ur-yiqit] jup feyilleri, [oqıw], [jazıw], [ótmish], [qilmis], [qidiriw] háreket atı formaları, [oqıtıwshı], [baylawshı], [gúzetiwshi] kelbetlik feyilleri , [úsh] , [jeti], [jigirma], [qirq] sanları atlıqqa;
3) [keleshek] ,[bolajaq] kelbetlik feyilleri, [altın], [gúmis], [taxta] (altın júzik, pal bala ) atları sapaǵa ;
4) [sharshamastan] (isleyseń) ,[oylamastan] (sóyledi), [indemesten], [biliner-bilinbes] kelbetlik feyilleri, [osha], [o'ta],[ura], [qayta], [qo'yarda-qo'ymay], [ura-sura] hal feyilleri, [erte], [erteń], [keshe], [kesh], [keshqurın], [savat-sebet],[náwbetpe-náwbet] atları usılǵa ;
5) [bir] sanı, [yakka], [yolg'iz] sapaları júklemege;
6) [haqiqatdan] ,[chamasi], [mazmuni] atları, [yaxshi], [so'zsiz], [tuzuk], [to'g'ri], [tabiiy] sapaları, [qani], [qalay] almasıqları tańlaq sózga;
7) [bir] sanı, [ba'zan] usılı, [ham] júklemesi, [bilan] járdemshisi baylawǵa ;
8) [ost], [ust], [old], [orqa], [tomon], [tag], [tepa], [ich], [ora], [qosh], [lab], [yoqa], [og'iz] atları, [qarab], [boshlab], [ko'ra], [deya], [deb],[o'xshab] hal feyilleri, [boshqa], [bo'lak], [o'zga] sapaları, [avval], [oldin], [ilgari], [keyin], [so'ng] usılları járdemshine kóshgenligi.
Sanalǵanlardıń ayırımı búgingi kúnde tilge tiyislilesken, ayırımı ele ótiw basqıshında - sóylewi hádiyse retinde qaralıp atır. Mısalı, ámeldegi grammatikalarda san gruppasınıń klassifikaciyalıq belgileri sáneler eken, predmettiń sanaǵı, rejimin bildiriwi, (qansha ), (neshe), (neshinshi) sorawınan birine juwap bolıwı, atlıq gruppasına tiyisli sóz benen erkin baylanısta bolıwı hám gápte, tiykarınan, sapalaytuǵın -anıqlawshı wazıypasında keliwi aytıladı. San leksikalogiyalıq mazmun toparına kiretuǵın jámlewshi san formasında san ulıwma grammatik mánisinen shetlesiw gúzetiledi.
Sanalǵanlardıń ayırımı búgingi kúnde tilge tiyislilesken, ayırımı ele ótiw basqıshında - sóylew hádiyse retinde qaralıp atır. Mısalı, ámeldegi grammatikalarda san gruppasınıń klassifikaciyalıq belgileri sáneler eken, predmettiń sanı, rejimin bildiriwi, (qansha ), (neshe), (neshinshi) sorawınan birine juwap bolıwı, atlıq gruppasına tiyisli sóz benen erkin baylanısta bolıwı hám gápte, tiykarınan, sapalaytuǵın -anıqlawshı wazıypasında keliwi aytıladı. San leksikalogik mazmun toparına kiretuǵın jámlewshi san formasında san ulıwma grammatik mánisinen shetlesiw gúzetiledi.
Usı waqıtta jámlewshi sannıń [-ov], [-ala], [-ovlon], [-ovlab], [-ovlashib] formaları ajratıladı. Belgilengenlerden [-ovlab], [-ovlashib] formaları, bizińshe, jámlewshi san forması emes, bálki jámlewshi san ózeginen jasalǵan hal feyil forması : ikki+ov+lash+ib.
Sonday eken, sońǵı eki forma jámlewshi san formaları túrinen shiǵarıladı. Tiykarǵı forma retinde [-ov],[-ala],[-ovlon] kórsetkishi ajratılıwı múmkin.
Sonı aytıw kerek, bunnan [-ov],[-ala] forması basqa san mánis túrinen parıqlanıp, derlik mudamı iyelik forması menen qollanıladı. [-ovlon] formalı jámlewshi san ataw semasi búgingi kúnde muǵdar emes, bálki «qancha bolıp tabıladı muǵdardaǵı shaxs» dep qaraladı Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar..[-ov],[-ovlon] formalı san at menen birikpeydi, gápte sapalaytuǵın anıqlawshı wazıypasına da kelmeydi, sannıń sorawlarına juwap bolmaydı, hátte usı forma payda bolatuǵın qálip te asa paydasız bolıp, barlıq san ózeklerinen jámlewshi san forması payda etilmeydi. Olar kóbirek atlıqqa tán klassifikaciyalıq belgini ózine qabıllap atır. [-ala] forması bolsa sanlıq belgicini da ózinde anaǵurlım saqlap turıptı : úshew bala da qońsılas awıldan eken. Jámlewshi san formaları daǵı semik rawajlanıwdı sızılmada tómendegishe sáwlelendiremiz:[-ala]-[-ov]-[-ovlon].
Kórip ótilgeni sıyaqlı, bul sırtqı kórinisler arasında [-ala] formasında sanlıq belgileri anaǵurlım saqlanǵan, [-ovlon] formasında atlıq belgisi ayqın, [-ov] formasında hár eki tárep uyqas bolıp, usı sırtqı kórinislerge gibrid birlik retinde qaraw múmkin. [-ov] forması jámlewshi san forması arasında, jámlewshi san formalı sóz bolsa at hám san sóz gruppası arasında «oraliq úshinshi» mártebeine iye boladı.
Sonday eken, búydew múmkin, sóz gruppası arasında úzliksiz baylanıs ámeldegi, bul baylanıs til sistemasınıń turaqlı ózgeris, rawajlanıwındaǵı janlı process ekenliginen dárek beredi. Sol sebepten ayırım sózlerdiń qaysı gruppasına tiyisliligi olardıń semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik qásiyetlerin tiyisli izertlew usılları menen izertlew tiykarında belgileniwi kerek. Bul filologiyamiz aldında turǵan aktual wazıypalardan esaplanadı.
Sóz jasalıwı, ulıwma, qanday usıl, qanday qural menen bolmaytın jańa leksikalıq mánisli sóz ónim qılıw bolıp tabıladı. Mısalı, ish-chi (-chi qosımshası menen jasalǵan ), gulbeor (2 jasaytuǵın tıykardıń birigiwinen jasalǵan ) hám basqalar.
Sóz jasalıwı filologiyanıń ayırım bir bólimi retinde sózlerdiń jasalıwın (jasalma sóz), jańa leksikalıq birlik payda etiwdiń nızam -qaǵıydaların, quralların, sóz soǵılıwı strukturasın (quramın ) tekseredi. Sonday eken, bul tarawdıń obiekti jasalma sóz bolıp tabıladı.
Sóz jasaw jańa mánisli sóz payda etiw bolıp esaplanadı. Sóz jasalıwı leksikalogiyalıq mánistiń ózgeriwi tiykarında júzege kelip, jasalma sóz kóbinese bir gruppadan basqa gruppaǵa kóshedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda sóz soǵıw hádiysesi sózdiń grammatik tárepinen ózgertiretuǵın hádiyse bolıp tabıladı. Mısalı, gúl sózi atlıq gruppasına tánligi ushın atlıqqa tán kópshilik qosımshasın alıp túrlenedi: gúller, gúllerdiń, gúllerge sıyaqlı. Bul sózge peyil jasaytuǵın -la qosımshası qosılǵanda payda bolǵan sóz kópshilik hám seplik qosımshalardi almaydı, túrlenbeydi, bálki túslenedi. Sebebi, bul jaǵdayda sóz grammatikalıq tárepten ózgerip. bir kategoriyadan basqa kategoriyaga ótedi.
Bir gruppadan basqa gruppaǵa ótkende sózlerde payda bolatuǵın ózgerisler kategorial ózgerisler dep ataladı. Mısalı, kútilmegende sóziniń ózegi (kútilmegen jaǵday ) at, oǵan jasaytuǵın -an qosımshası qosılǵanda sóz basqa kategoriyaga kóshti, yaǵnıy kategoriya ózgeredi. Júzim baǵı sózindegi jasaytuǵın -zor qosımshası atlıqtan atlıq jasaǵan. Bunda kategoriya ózgermegen.

Sóz jasalıwı menen baylanıslı túrde sózdiń leksikalogiyalıq hám grammatikalıq mánisleri de ózgeriwi múmkin. Sóz jasalıw til ushın unamlı hádiyse bolıp tabıladı. Ol tildi leksikalogiyalıq tárepten bayıtıwshı dereklerden biri bolıp tabıladı.

Sóz jasaw tildegi basqa tarawlar menen atap aytqanda sózlik hám grammatika menen tıǵız baylanıslı. Mısalı jasalma sóz aldın tilde ámeldegi bolǵan leksikalogik qurallardan payda boladı. Mısalı, tilde kitap, shıray sózleri bar ekenligi ushın sol sózler tiykarında kıtapxan, shıraylı sıyaqlı sózler jasalǵan. Sóz jasalıwı tiykarında sóz mánisi ózgeredi, jańa mánisli sóz payda boladı. Bul jaǵday sóz jasalıwı menen leksikologiya arasında tıǵız baylanıslılıq bar ekenligin kórsetedi. Ekenin aytıw kerek, sóz jasalıwında kóbinese qosımshalar qatnasadı, jańa jasalma bir gruppadan basqa gruppaǵa kóshedi. Bul jaǵday sóz jasalıwınıń grammatika menen de baylanıslılıǵın kórsetedi.
Sóz jasalıwı nátiyjesinde sózdiń forması ózgeredi. Jańa mánis penen birgelikte jańa forma payda boladı. Sóz soǵılıwı waqtında payda bolatuǵın forma menen sóz ózgertiriwshi hám forma payda etiwshi qosımshalar arqalı payda bolatuǵın forma arasında uqsaslıq bar. Sol sebepli sóz soǵılıwı da sol túrdegi basqa hádiyseler sıyaqlı morfologiyanıń tekseriw obiekti bolıp tabıladı.
Tilde sóz soǵıw quralları hám usılları túrme-túr. Ózbek tilinde sóz soǵılıwınıń tiykarǵı eki usılı bar.
1. Morfologiyalıq (affiksatsiya) usılı.
2. Sintaktik (kom-pozitsiya) usılı.
Túbir hám tiykarǵı sóz jasaytuǵın qosımshalar qosıw menen jańa sóz jasaw morfologiyalıq usıl menen sóz jasaw dep ataladı. Sóz soǵılıwında qosımshalar qatnasqanlıǵı ushın bul usıl affiksatsiya usılı esaplanadı. Sóz jasawshı qosımshalar ózek: gulli, gulla, isle, paxtakesh, sonıń menen birge, negizge: bilimli, hasıldarlıq, chidarnlilik da qosıladı.
Sóz jasaytuǵın qosımshalar tiykarınan ózek hám negizden keyin qosıladı. Ózekten aldın qosılıwshı -old jasalmalar ózbek tili ushın tán emes. Biraq sapa gruppaına tiyisli bir qatar sóyleming jasalıwında old qosımshalar qatnasadı. Mısalı, bay, mol hasıl, naxaq sıyaqlı. Morfologiyalıq usılda sóz s jasalıwındaǵı zárúrli shártlerden biri sóz benen jańa jasalma arasında baylanıslılıq boldı. Mısalı, aspaz, gúlzar sózlerindegi ózek hám jasaytuǵın qosımshalar arqalı payda bolǵan bólimler: palaw-aspaz, gúl-gúlzar mánis tárepinen bir-birine baylanıslı.
Morfologiyalıq usıl menen sóz jasalıwınıń formaları da reń-báreń bolıp tabıladı. Mısalı, paxtakesh sózinde ózek+qo'shimcha paydalı sózinde qosımsha +o'zak, bil-im-li sózinde ózek+tiykar+qo'-shimcha, naxaqlik sózinde qosım -cha+ ózek +qo'shimcha formaları bar.
Morfologiyalıq usıl menen sóz jasalıwı atlıq, sapa, feyil hám usıl gruppaları ushın tán. Sintaktik usıl menen sóz jasawı da ónimli usıllarınan biri esaplanadi.
Eki yamasa odan artıq sózlerdiń óz-ara qosılıwı nátiyjesinde sóz jasalıwı sintaktik usıl menen sóz jasalıwı dep ataladı. Sintaktik usıl menen qospa hám jup sózler jasaladi. Ózbek tilinde bulardan tısqarı sóz jasalıwınıń taǵı bir qatar usılları bar.
Mısalı, bir gruppa daǵı sóz basqa gruppaǵa kóshedi hám óz mánisin ózgertiredi. Mısalı, barno (sapa ), Barno (atlıq ), toqta (feyil), Toqta (atlıq ). Sonıń menen birge, bir gruppadaǵı óz-ara sóz óz mánisin ózgertiwi, basqa mánis ańlatıwı múmkin. Mısalı, úzdi (jipti úzdi), úzdi (oranı úzdi) jazdı (xat), jazdı (japıraq), jetti (mánzilge), jetti (maqsetke). Sóz jasalıwındaǵı bul usıl leksikalogiyalıq—semantikalıq usıl dep ataladı.
Ózbek tilinde sóz soǵılıwınıń taǵı bir usılı - abbreviatura usılı bolıp tabıladı. Bul usıl menen qısqartpa sózler payda boladı : BMT, MDH, DAN sıyaqlı. Bul usıl menen sóz jasaw tek atlıq gruppası ushın tán bolıp tabıladı. Sóz jasaw usıllarınan taǵı biri - konversiya usılı bolıp tabıladı. Bul usılǵa kóre bir kategoriyaga tiyisli sóz basqa kategoriyadagi sóz ornına qollanıladı. Mısalı, márt maydanda bilinar, gápindegi márt sózi tiykarınan sapa gruppasına tán bolıp, atlıqqa kóshken, " adam" mánisinde qollanǵan. Bul jaǵday kelbetlik feyillerde de ámeldegi: oqıǵan—oozar sıyaqlı.
Sózge sóz jasaytuǵın affiks qosıw menen jańa sóz ónim qılıw affiksatsiya usılı dep ataladı. Mısalı, paxtakor, sinfdosh, quvonch, do`stlik, ochiq, tirishqoq, serjilo, ilmiy, o`yla, kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko`pincha, ertalab hám basqalar.
Sóz jasaytuǵın affikslar ózbek tilinde tiykarınan suffiks formasında qollanıp, sóz ózeginen keyin qosılıp keledi. Geyde bunday affikslar ózek aldına prefiks formasında qosılıp, jańa mánistegi sóz jasawı múmkin. Mısalı, mol hasıl, ónimli, bay, ba'mani, beminnat, qalıs, orınsız, naxaq, buzıq peyilli, ajarsız hám t.b.
Ózbek tilinde sóz jasaytuǵın affikslardan tısqarı, óz qásiyetleri menen affikslarǵa júdá jaqın turatuǵın bólme, xat, obod sıyaqlı sóz-affikslar da bar. Bunday sóz-affikslar filologiyada affiksoidlar dep da júritiledi: isxana, mıymanxana, asxana, qabılxona, qutlıqlaw xat, Xalqobod, Yangiobod.
Birdan artıq ǵárezsiz mánisli sóz yamasa sóz formalarınıń qosıluvi, birigiwi arqalı jańa sóz jasaw kompozitsiya usılı menen sóz jasaw dep ataladı. Bul usıl menen qospa, ayırım jup sózler payda etinadi. Mısalı, guldasta, gultojixo`roz, asalari, tomorqa, xushfe’l, rahmdil, olijanob, hozirjavob, havorang, e’lon qilmoq, rad etmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, har gal, yonma-yon, zo`r-bazo`r, ketma-ket hám taǵı basqalar.
Fonetikalıq usılǵa kóre, sózde fonetikalıq ózgeris júz berip, jańa sóz payda etinadi.
Mısalı, so`z urg`usining o`rnini almashtirish natijasida boshqa-boshqa so`z turkumiga doir so`zlar hosil bo`lishi mumkin: yózma (fe’l) - yozmá (sifat, súzma (fe’l) - suzmá (ot), fizik (ot) fizík (sifat), akadémik (ot), akademi ́́k ́́ – (sifat) hám taǵı basqalar.
Tákirarlaw usılı bunda sózler tákirarlanıp jańa sózler jasaladi: paqpaq (o‘yin), tur-tur (turish), bipbip (avtobus), pat-pat (mototsikl), xola-xola (o‘yin), manman, yo‘l-yo‘l (rang), es-es (zo‘rg‘a).
Qaytalanǵan sózlerdiń hámmesi de jasalma emes. Bunda da jańa mánis jasalsa ǵana, jasalma sóz esaplanadı : tez-tez, úlken-úlken sıyaqlı qayta sózler jasalma emes, bunda mánis kúsheytirilgen ǵana bolıp esaplanadı.
Sózlerdiń dúzılıw tárepinen túrleri:
1. Ápiwayı sózler.
Ápiwayı sózler eki qıylı boladı : túpkilikli sóz, jasalma sóz. Quramında sóz jasaytuǵın qosımsha bolmaǵan ápiwayı sózler túpkilikli sóz dep ataladı : kitaplar, kóbirek, pisti, jaqsılaw. Sóz jasaytuǵın qosımsha qosılıwı menen jasalǵan
ápiwayı sózler jasalma sóz dep ataladı : júzim baǵı, gúl túbek, oqla. Jasalma sóz ózek hám qosımtalardan ibarat boladı : bil+im, suw+shı.
2. Qospa sóz: tamarqa, pal hárre, kem sózli, satıp alıw.
3. Qısqartpa sózlerdiń barlıǵı jasalma bolıp tabıladı: BMT, O'zMU, TDPU, pedkeńes.
4. Jup sózler: Mánis tárepinen bir-birine uyqas kelip, jamlik, ulıwmalıqma'nosini bildirgen sóz jup sóz dep ataladı. Jup sózler bólimleri mánis bildiriw-bildirmewligine kóre tómendegi túrlerge bólinedi:

• 
  hár eki bólegi de jalǵız halda ǵárezsiz mánis bildiriwi múmkin: qazan -tabaq, arpa -biyday, úlken-kishi, bir-eki, siz-biz, oǵan-buǵan, az-azdan ;
  
• 
  ekinshi bólegi jalǵız qóllanbaytuǵın sóz bolıwı múmkin: kiyim-keshek, jas -jeleń, temir-tersak;
  
• 
  birinshi bólegi mustahil mánis bildirmewi múmkin: qońsı-qoba, tos- topalan;
  
• 
  hár eki bólegi de mánis ańlatpawlıǵı múmkin: kir-chikir, halanhihasanhi, poyintar-soyintar, uvali-juvali, apil-tapil.
  

Jup sózler bólimleri mánis tárepten bir neshe qıylı boladı :
1) bir túrdegi jaqın predmetlerdiń atları : qas-qabaq, altın -gúmis, qawın -ǵarbız ;
2) sinonim sózler: kúsh-quwat, az-azdan, ǵarrı -ǵarrı ;
3) pútkil hám bólek atları : ay-kún, waqıt-saat, taw-tas;
4) antonim sózler: keshe-kúndiz, jaqsı-jaman, úlken-kishi.
Jup sózlerdiń jasalıwına kóre túrleri:

• 
  túpkilikli jup sózler: geshir-piyaz, úlken-kishi, oynap-kúlip;
  
• 
  jasalma jup sózler: aman-esen, keshe-kúndiz, bardı -keldi, kúydi-pisti.
  

5. Birikpeli sózler. Bir sorawqa juwap bolatuǵın, lekin quramındaǵı sózlerdiń mánis ǵárezsizligi onsha joǵalmaǵan sózler birikpeli sózler dep ataladı. Bunday sózler kóbirek sapa gruppasında ushraydı : joqarı maǵlıwmatlı (jigit), shashı uzın (qız), jumsaq peyil (adam ).
6. Qaytalanatuǵın sózler: Bir sózdiń qos keliwinen ónim bolǵan sózler qayta sóz dep ataladı : bálent-bálent, dızbek, nan-pon, shay-poy, dán-dun, ırım-chirim.
Qaytalanatuǵın sózler kópshilik, dawam etiw waqti, tákirar sıyaqlı mánislerdi
ańlatadı : etek-etek gúl, ayta-ayta sharshadim. Qaytalanatuǵın sózlerde áyne bir sózdiń tákirar halda qollanıwı nátiyjesinde grammatikalıq mánis ańlatpalanadı. Mánisti kúsheytiw ushın izbe-iz keltiriletuǵın sózler qayta
sózler esaplanbaydı : Hawanı qara, hawanı!
Qaytalanatuǵın sózler de jasalıwına kóre eki qıylı boladı :
- túpkilikli qayta sózler: úlken-úlken, eki-eki, oynab-o'ynab, yura-yura;
- jasalma qayta sózler: háwjar, yashik-yashik, dızbek, bilinar-bilinmas, marjan-marjon, sol-sol, sol-sol eken, es-es, bara-bara (joǵaldı ),qayta -qayta (soradı ).
Affiksatsiya usılı. Házirgi ózbek tilinde sóz jasalıwınıń keń qollanillatuǵın eń ónimli, jetekshi túri affiksatsiya usılı bolıp tabıladı. Tıykarǵa qosılıp, sol tıykardıń mánisi menen baylanıslı bolǵan, biraq jańa bir leksik mánistegi sóz payda etiwde qatnasatuǵın affiks sóz jasaytuǵın affiks (qosımsha ) dep ataladı. Jańa leksik mánisli sóz payda etiwdiń jetekshi quralı bolǵan affiksatsiya ózbek tilinde suffiksatsiya xarakterinde boladı, yaǵnıy jasaytuǵın qosımshalar jasaytuǵın tıykardıń aqırına qosıladı. Mısalı, terim-chi, ol-mazor, tilshunos, oq-la, ish-la, bilim-li, intizom-li sıyaqlı. Bólimnen sóz jasawda basqa tillerden (tiykarınan tájik tilinen) kirgen aldı qosimshalar (prefikslar) da qollanadi. Mısalı, ba-quvvat,
bar-vaqt, be-baho, no-o‘rin, be-о ‘xshov, be-vafo, ser-hosil sıyaqlı.
Bunday jasalıw tiykarınan sapa gruppasında ushraydı.
Sóz jasaytuǵın affiksler kóbinese bir gruppadaǵı sózden basqa bir gruppaǵa kiretuǵın jańa sóz jasaydi. Mısalı, yoz, qish — ot, yozgi, qishki — sifat; ish, arra — or, ishla. arrala- fe’l; oq,
yaxshi-sifat, oqla, yaxshi la – fe’l; supur, supur-gi, o ‘r-oqot sıyaqlı.
Geyde sóz jasaytuǵın affiks bir gruppanıń ayriqsha bolǵan sóz jasawı múmkin. Bul kóbirek atliq gruppasına tán.
Mısalı, ish-ish-chi, temir-temir-chi, arava-arava-kash (-soz); qum-qum-loq, tosh-tosh-loq, о ‘rik-o ‘rik-zor, til-tii -shunos, adabiyot-adabiyot-shunos, о ‘zbek-O ‘zbek-iston sıyaqlı.
Sóz jasaytuǵın affikslar sóylewde qollanıwı dárejesine kóre ónimli, kem ónim hám paydasız affikslerǵa bólinedi.
Kóplegen jańa sózler soǵıw ushın xızmet etetuǵın affiks ónimli jasaytuǵın dep ataladı. Mısalı, ish-chi, xizmat-chi, ov-chi, a 'lo-chi, mosla-ma, qaynat-ma, yasa-ma, ко ‘rgaz-ma, tinch-lik, yaxshi-lik, katta-lik, kul-gi, turt-ki, supur-gi, qish-ki, ish-la, arrala, oq-la, bosh-la, yaxshi-la, tarash-la sıyaqlı.
Sóz jasawda kem qatnasatuǵın affiks kem ónim jasaytuǵın dep ataladı. Mısalı: о r-oq, taro-q, bosh-oq, mehnat-kash, aravakash, suz-gich, qir-g ‘ich, yig -im, musobaqa-dosh sıyaqlı.
Házir jańa birlik payda etpeytuǵın affiks paydasız jasaytuǵın dep ataladı. Paydasız affikslar ádetde bir neshe sózde ǵana tómendegishe boladı. Mısalı : qop-ag‘on, chop-ag'on, sez-gir, kes-kir, ishchan, uy at-chan, san-a, kes-kin.
Affiksoidlar. Affikslardıń tuwıliwinda sonday jaǵdayda da ushraydı : birpara sózler affiks funksiyasın atqarıp, ergash morfemaǵa jaqınlasha baslaǵan bolsa da, ele affiksqa aylanıp jetpegen boladi. Bular affiksoid esaplanadi. Mısalı, bul úyde
tórt bólme bar - biz ishxonada uchrashdik. Kórinip turǵanınday, bólme elementi menen sóz bolip ta qollanadi, affiks bolıp ta qollanadi (keyingi halda orın ańlatatuǵın affiksqa júdá jaqın keledi). Ol bir orinda ózek morfema, basqa oyında - ergash morfema wazıypasında keledi: molxona, muzxona (sıyaqlastırıńı: muzlıq ); sabanlarxona (o 'tinxona, mektepxona (dialektlerde: maktab sózindegi - ta elementiniń mánisi ózbek tilinde oqilmaydi:
- bul struktura ózbek tiline jat, sol sebepli - bólme morfeması qosılǵan, kitap sózi menen bogiiq), shashtárezxona salıstırıń: (shashtárezlik). Jan elementi de sonday: janım otam = otajonim, jan qızlar = qızlarjon, jan balam = janım balam, balajonim,
jonginam ' balajonginam sıyaqlı. Ózbek tilinde affiksoidlar (olar sóz-affiks=so'z dep da júritiledi) kem ushraydı.
4. Kompozitsiya usılı. Kompozitsiyajoli menen sóz jasalıw birdan artıq jasaytuǵın tıykardı m a'no hám mazmun tárepinen biriktirip, jańa leksik birlik - qospa sóz payda etiw bolıp tabıladı. Qospa sózdiń ápiwayı sózden larqi sonda, ápiwayı sózde ǵárezsiz mánisli bólim bir. Qospa sózde bolsa birden artıq boladi.
Sóz jasawdıń bul túri ózbek tilinde eń aktiv usıllarınan esaplanadı. Mısalı, gulbeor, piste, úshmúyeshlik sıyaqlı.
Qospa sóz bir pútkil leksik mánis - bir quramalı túsinik hám
pútin qáliplesiw - grammatik túsiniktiń de pútinligi,
fonetikalıq pútinlik penen xarakterlenedi. Sonday eken, ol bir sózdi bolıp esaplanadı.
Qospa sózdiń bólimleri arasında grammatikalıq baylanıs bolmaydi. Biraq semantikalıq baylanıs bar. Ol hár qanday sóz birikpesinde, gápte bir sintaksislik wazıypanı atqaradı. Qospa sózdiń ózi tiykarǵı bólimi eki komponentten ibarat boladı. Qospa sóz atlıq, sapalıq, sanliq, usıl hám bólek feyillerde keń tarqalǵan. Mısalı : aq quw, beshbarmoq, úshmúyeshlik, urtoqpaq, belbaw, bilezik (atlıq );
qonaq -dos, shıpabaxsh, qońır (sapa ); qarar qılıw, ótew
etiw, qol qoyıw (feyil); hesh qashan, bir jıldam, bir zum, bir nápes (usıl ).
Eger eki yamasa odan artıq ǵárezsiz mánisli morfemadan shólkemlesken qospa sózdiń qandayda bir komponenti (morfeması ) házirgi ózbek tilinde ǵárezsiz mánisin joģaltqan bolsa, bul qospa sóz qospa sózlık ózgesheliklerin joǵaltadı — ápiwayı sózge aylanadı. Sonıń menen birge, ǵárezsiz sóz benen kómekshi (tiykarınan járdemshi feyil) sózdiń birigiwi de qospa sóz emes.
Bunday qosımtalar analitikalıq forma dep ataladı. Mısalı, qálem menen, úkem ushın, oqıp shıǵıw, jaza jańadan baslaw, kórip qalıw, berip keliw sıyaqlı (bul haqqında feyildiń analitikalıq forması bólimine qarań). Sonıń menen birge, kechqurun, zararkimanda, odamshavanda, dardisar, asioydil sıyaqlı sózler tiykarınan qospa sóz bolǵan bolsa da, házirde ápiwayı sóz esaplanadı.
Qospa sóz menen sóz birikpesiniń formaan uqsas tárepleri bar. Biraq olar arasında da parq bar. Olar tómendegiler:
a) qospa sózdiń bólimleri morfema, sóz birikpesiniń bólimleri bolsa sóz boladi;
b) qospa sózdiń bólimleri pútinliginshe bir leksikalıq mánis ańlatadı, sóz birikpesiniń bólimleri bólek-bólek leksikalıq mánis ańlatadı ;
v) qospa sózdiń bólimleri arasında sintaksislik baylanıs bolmaydi, sóz birikpesiniń bólimleri arasında sintaksislik baylanıs boladı tuyaqush, oybolta, xushfe’l, qo'ziqorin -qospa sóz gush qanoti, oy yorug'i, asalari uyasi, qora portfelli (yigit), chust do ‘ppili (bola). о 'n qavatli (bino) - sóz birikpesi;
g) qospa sóz bólimleri óz ǵárezsizligin (bir bólimin yamasa tolalıǵınsha) joǵaltadı, sóz birikpesiniń bólimleri bolsa óz ǵárezsizligin saqlaydı ;
d) qospa sóz bólimleri pútin bir sorawǵa juwap beredi, sóz
birikpesi bólekleri bólek sorawǵa juwap beredi hám bir gáp bólegi
wazıypasında keledi.
Dáwirler ótiwi menen ayırım sóz birikpeleri bir sózge (qospa sózge) aylanıwı múmkin. Bunda sóz birikpesi bir mánis - leksikalıq mánis ańlatatuǵın bolıp qaladı, birikpe bólimleri arasındaǵı sintaksislik baylanıs joǵaladı. Nátiyjede tiykarınan sóz
birikpesi bolǵan birlik qospa sózge aylanadı. Bul process filologiyada sintaksis-leksikalıq usıl menen sóz jasalıwı dep júritiledi. Mısalı, qashqargul tokqaychi, mingboshi, yurtboshi, yengiltabiat, kaltafahm, о‘zbilarmonlik baribir (bári-baslawısh — bir-bayayanlawısh).
Sintaktik - leksik usıl menen sóz soǵıw tariyxıy (diaxron) soǵılıw esaplanadı.


3 II. BAP. ÓZBEK TILI DERIVACIYASÍ HÁM SÓZ JASALÍW
USÍLLARÍ