Mazmunı Kirisiw I. Bap. HÁZirgi ózbek tili derivaciyasí

2.2--§. Sóz shaqaplarında sóz jasalıwı
Sóz jasalıwı hádiysesi ǵárezsiz sóz gruppalarına tán bolsa da, lekin sóz jasawdıń qandayda bir usılı menen jańa sóz payda etiw sóz gruppalarınıń barlıǵı ushın birdey emes. Mısalı, házirgi ózbek tilinde eń ónimli usıl - affiksatsiya hám kompozitsiya usılı menen jasaw atlıq, sapalıq, feyil hám usıl gruppaları ushın xarakterli bolıp tabıladı. Sóz shaqabında bolsa affiksatsiya usılı menen de, kompozitsiya usılı menen de muǵdar bildiriwshi jańa sóz (jańa san) jasalmaydi. Sanlarǵa qsılıwshı (i) nchi (úshinshi, besinshi, ekinshi),-ta (eki, ush, besew) sıyaqlı affikslar jańa muǵdar bildiriwshi san payda etpeydi, bálki san (muǵdar ) túsinigin ózgertpegen halda, oǵan tártip dana sıyaqlı mániler qosadı. tek: () 'n bes, bes júz, bes júz mıń, bes júz million, on mıń, on bes mıń sıyaqlılarda hár bir sóz (san) mánisinde qatnasadı, olar birigip jańa bir sóz (san) di ónim etpeydi.
Almasıqlar basqa gruppaǵa tiyisli sózler ornında qollanıwshı, ulıwmalıq ózgesheligine iye sózler bolǵaninan jańa sóz jasalıwı hádiysesi bul gruppada derlik joq dárejede bolıp tabıladı.
Atlıqtıń jasalıwı. Házirgi ózbek tiliniń sózlik quramında atlıq gruppası júdá kóp sóyleme birlestiradi. Basqa sóz gruppalarına salıstırǵanda atlıq gruppasınıń jańa sózler menen bayıp barıwı talay aktiv hám bárha dawam etedi. Atlıq gruppasınıń bayıp barıwı ózbek tiliniń tiykarınan óz ishki quralları tiykarında, sonıń menen birge, basqalardıń tásirinde júz boladi.
Házirgi ózbek tilinde atlar tómendegi usıllar menen jasaladi:
1) affiksatsiya usılı,
2) kompozitsiya usılı. Bular sóz soǵıwdıń aktiv usılları esaplanadı. Bulardan tısqarı, fonetikalıq usıl hám semantik usıl menen jasalǵan atlıqlar da bar.
Affiksatsiya usılında jasaytuǵın tıykarǵı arnawlı affiks qosıw arqalı at payda etiledi. Bul usıl házirgi ózbek tilinde atlıq jasalıwınıń eń aktiv, eń ónimli usıllarınan biri esaplanadı.
Affiksatsiya usılı menen atlıq jasawda atlıq, feyil, sapa, usıl hám basqa
gruppa sózleri tiykar bolip xızmet etedi. Soǵan kóre bul atlar úsh túrge bólinedi:
1) atlıq tiykarınan jasalǵan atlar ;
2) feyil tiykarınan jasalǵan atlar ;
3) basqa sóz gruppalarınan (sapa, usıl, san, eliklewish sóz sıyaqlılardan ) jasalǵan atlar.
At tiykarınan jasalǵan atlar. Bul túrdegi jasalıwda tiykar boıp atlıq sózler xızmet etedi. Bunday jasalmalarınıń mánisi hár waqıt jasaw tiykarınıń mánisi menen baylanǵan, odan ósip shıqqan boladi. Bul túrdegi jasalma atlarda jasaw tiykarınıń mánisi menen baylanıslı túrde shaxs, zat hám orın-jay, hár túrlı abstrakt túsinikler ańlatılıwı múmkin.
Shaxs atlıqları kútá úlken topardı quraydı, ańlaǵan mánisleriniń túrliligi, jasaytuǵın affikslardıń kópligi, ónimliligi menen basqa topardaǵı atlıqlardan ajralıp turadı. Bul atlıqlar sap ózbekshe affiksler hám de taǵı basqa tillerden (tiykarınan tájik tilinen) qabıl etilgen jasaytuǵın morfemalar quralı menen jasaladi. Házirgi ózbek tilinde shaxs atlıqları jasaytuǵın qosımshalar tómendegiler: -chi, -Josh, -gar. (-k.ar), -kor, -bon, -dor, -shunos. -furush, -boz, ~xo ‘r. -paz, -soz, -do ‘z, -kash, -xon, -go ‘y, -navis, -parast.
1. –chi. Bul affiks eń aktivi atlıq jasaytuǵın bolıp, barlıq sóz gruppalarınan (basqa tillerden ózlestirilgen sózlerden de) atlıq jasawǵa xızmet etedi: ish-chi, tarix-chi, jang-chi, bo ‘z-chi, bo ‘yoq-chi, suv-chi, qiziq-chi, та ’ruza-chi, xizmat-chi, yolg ‘onchi, traktor-chi. haybarakalla-chi sıyaqlı.
-chi affiksı polisemantik ózgeshelikke iye. Bul affiks arqalı jasalǵan atlıqtıń túrme-túr mánisleri tikkeley jasaw tiykarınıń mánisi menen baylanǵan. Bul tiptegi jasalma atlar :
a) shaxstıń jasaw hasası ańlatqan zat penen shuǵıllanıwın (temir-chi, bo‘yoq-chi, suvoq-chi, suv-chi, tunuka-chi, qush-chi);
b) is-háreketti jasaw hasası ańlatqan zat jardeminde orınlawın (naychi, childinna-chi, dutor-chi, ketmon-chi, mashina-chi, о ‘roq-chi, karnay-chi, traktor-chi, shaxmat-chi siyaqlı:);
v) jasaw tiykarınan ańǵarıwılǵan zattı jaratıw, jasaw menen shuǵıllanıwın (taqachi, cgar-chi, bo 'z-chi, pichoq-chi, sandiq-chi sıyaqlı );
g) shaxstıń kásip-óner, túrlishe qánigelik, sonıń menen birge, pán-texnikanıń túrme-túr tarawları boyınsha shuǵıllanıwın (tarix-chi, lug'atchi, dengiz-chi, razvedka-chi, yilqi-chi, futbol-chi sıyaqlı );
d) shaxstıń qandayda bir belgi, jaǵday, ózgesheligi menen ajralıp turıwın janjai-chi, kek-chi, lofchi, hasad-chi. tuhmat-chi, jitna-chi, gina kutubxonasi chi, g‘alva-chi, vahima-chi sıyaqlı );
e) shaxstıń qandayda bir jámáátke, social shólkemge munasábetin (isyon-chi, dinamo-chi, paxtakor-chi, millat-chi, respublika-chi sıyaqlı ) hám basqa júdá kóp
mánilerdi ańlatqan atlıqlar jasaydı.
2. —dosh. Jasaw tiykarınan ańǵarıwılgan zat, tarawdıń boyınsha birgelik, jaqınlıq bolsa baylanıslılıq mánisindegi shaxs atlıq jasaydi: vatan-dosh, qurol-dosh, tcng-dosh, fikr-dosh, maktabdosh, suhbat-dosh, yo 'l-dosh sıyaqlı. Bul qosimasha arqalı
jasalǵan atlıqlar orın, mákan tárepinen (sinf-dosh, maktab-dosh), payıt tárepinen (zamon-dosh, teng-dosh, asr-dosh), hám belgi, jaǵday, ózgeshelik tárepinen (suhbat-dosh, sir-dosh, ohang-dosh, fikr-dosh) shaxslarınıń birgeligi, teń baylanıslılıǵı mánislerin ańlatadı.
- dosh affiksı máni tárepinen tájik tilinen qabıl etilgen ham afflksi menen sinonimlik munasábette boladi: fikr-dosh-ham-fikr, suhbat-dosh = ham-suhbat sıyaqlı. Biraq bul affikslami hámme waqıt parallel halda - biri ornına ekinshisin islete beriw múmkin emes. Atap aytqanda, musobaqa-dosh, yo ‘l-dosh dep ataladı, biraq hammusobaqa, ham-yo’l deyilmeydi. Yamasa ham-shahar, ham-dard deyiladi, dep ataladı, lekin shahar-dosh, dard-dosh deyilmeydi.
Bul affiks arqalı ayırım ilimiy atamalar da yasaladi: sifatdosh, ravish-dosh, un-dosh sıyaqlı.
3.-gar (-kar). Bul affiks jasaw tiykarında kórsetilgen zat boyınsha shaxstıń kásip-ónerin ańlatatuǵın atlıq jasaydi: zar-gar, savdo-gar, mis-kar, sovun-gar, kimyo-gar sıyaqlı.
4. —kor. Jasaw hasası ańlatqan zattı ettiriwdi, sol zat penen shuǵıllanatuǵındı ańlatatuǵın atlıq jasaydi: g ‘alla-kor, paxta-kor, san'at-kor, sabzavot-kor, sholi-kor sıyaqlı. Abstrakt túsinikleri bildirgen atlıqlarǵa qosılǵanda, shaxstıń belgi, jaǵday, ózgeshelik sıyaqlılarǵa munasábetin ańlatiwshı alıqt jasaydi: xizmat-kor, madad-kor, tashabbus-kor, ijod-kor, gunoh-kor sıyaqlı.
5.-bon. Jasaw tiykarınan ańǵarılǵan zatqa iye yamasa sol zattıń saqlawshısı, qorǵawshısı bolǵan shaxstı bildiriwshi atlıq jasaydi: bog'-bon, darvoza-bon, saroy-bon, tarozi-bon sıyaqlı.
6.-dor (tájikshe doshtan — «ushlamoq», «iye bolıw»
feyilinen). Bul affiks shaxstıń soǵıw tiykarından ańǵarıwılgan
zatqa iye yamasa baylanıslılıǵın bildiriwshi atlıq jasaydi: muhr-dor, chorva-dor, mulk-dor, hukm-dor, ayb-dor sıyaqlı.
7. —shunos (tájikshe shunoxtan - «taniw», «biliw» feyilinen). Bul affiksoid shaxstıń jasaw tiykarınan ańǵarılǵan zat yamasa tarawdıń qánigesi, kásip iyesi ekenin bildirgen atlıq jasaydi: tabiat-shunos, adabiyot-shunos, zar-shunos, o'lkashunos, musiqa-shunos sıyaqlı.
Feyil tiykarınan jasalǵan atlıqlar. Affiksatsiya usılı menen atlıq jasalıwında jasaw hasası feyil menen kórsetilgen jasalmalar da úlken. Bunday atlıqlar soǵıw hasası ańlatpalaǵan jumıs-háreket hám jaǵday túsinikleri menen baylanıslı túrde háreket quralı, nátiyjesi, háreket belgisiniń tasıwshısı, jaǵday, ózgeshelik sıyaqlı túrme-túr mánislerdi ańlatadı.
Feyil tiykarınan atlıq jasalıwında tómendegi affikslar qollanadi:
1. -gich (-gich, -kich, -qich). Jasaw tiykarınan ańǵarılǵan jumıs-hárekettiń quralın, sol háreketti orınlawǵa mólsherlengen ásbaptı bildiriwshi atlıq jasaydi. Ádetde, dawıslı hám shıńǵırlaytuǵın dawıssız benen tawsılǵan tiykarlarǵa -gich,-g’ish affiksı, shıńǵırsız dawıssız menen tawsılǵan feyil tiykarlarına -kich,-qich forması qosıladı : o'tkazgich, olcha-gich, qashla-g ‘ich, elpi-gich, chiz-g'ich, ко 'rsat-kich, qis-qich, bos-qich, och-qich, erit-kich sıyaqlı.
2. -ma. Bul affiks júdá ónimli bolıp, jasaw hasası ańlatqan háreket hám jaǵday menen baylanıslı zattı bildiriwshi atlıq jasaydi: ho ‘l-ma, uyush-ma, о 's-та, eslat-ma, to ‘qi-ma, ко ‘rsatma, suz-ma, bos-mа sıyaqlı.
Bul affiks polisemantik bolıp, eń zárúrli mánisleri tómendegiler:
a) anıq zat atlıq jasaydi: tug-та, qo'lyoz-ma, q o ‘llan-ma, о ‘s-ma, qotish-ma, gazla-ma, quril-ma, sur-ma sıyaqlı ;
b) orın -jay atlıq jasaydi: bostir-ma, tort-та, bo‘l-ma, pistirma;
v) háreket hám jaǵday terminin bildiriwshi atlıq jasaydi: yozishma, uyush-ma, eslat-ma, ayir-ma, birik-ma;
g) awqat atların jasaydi: qovur-ma, qatla-ma, dimla-ma, cho ‘z-ma, qiy-ma, suz-ma sıyaqlı ;
d) abstrakt túsiniklerdi bildiriwshi atlıq jasaydi: : terla-ma, b o ‘g ‘-ma, oq-ma, qichi-ma, ustqur-ma, yukla-ma
3.-m (-im,-um). Bul affiks jasaw hasası ańlatqan háreket nátiyjesinde payda bolatuǵın zat atamasın jasaydi to ‘pla-m, kiy-im, bog‘la-m, bo'l-im sıyaqlı. Bul affiks arqalı arnawlı bir zattı bildiriwshi atlıqta (kiy-im, to ‘pla-m, to 'g ‘ra-m), abstrakt túsiniklerdi bildiriwshi atlıq ta jasaladi bil-im, oq-im, ter-im, kes-im, un-um, tuz-um, chida-m, kechir-im sıyaqlı.
4. —gi (-g’i -ki,-qi, g'u). Bul affiks soǵıw hasası ańlatqan háreket quralı, jaǵday hám zat atin jasaydi. Ádetde, shıńǵırlaytuǵın hám sonor dawıssız menen tawsılǵan tiykarlarǵa —gi,-g’i affiksı, shıńǵırsız dawıssız menen tawsılǵan tiykarlarǵa -ki,-qi affiksı qosıladı : uzan-gi, supur-gi, chal-g 7, chol-g'u, tep-ki, turt-ki, tutat-qi, chop-qi sıyaqlı.
Bul affiks ta anıq (supur-gi, chop-qi, yoqil-g'i) hám abstrakt mánisli atlıq jasaydi : sev-gi, sez-gi, tuy-g‘u, ur-g‘u, uy-qi sıyaqlı.
5. -ch,-inch. Bul affiks tiykarı feyildiń ózlik dáreje formasına qosılıp, háreket hám jaǵday mánisindegi abstrakt atlıq jasaydi: quvon-ch, sevin-ch, ishon-ch, suyun-ch, yupan-ch sıyaqlı.
6 -(i)k, (i)-q (-ik, -iq, -uq, -oq). Bul affiks polisernantik ózgeshelikke iye bolǵan ónimli affiks bolıp, tiykar ańlatqan háreket hám jaǵday menen baylanıslı túrlishe mánis bildiriwshi atlıq jasaydi: ко ‘r-ik, tesh-ik, beza-k, ti-la-k, chiz-iq, sol-iq, yut-uq, uch-uq, о ‘r-oq, qiyno-q sıyaqlı.
Bul affiks :
a) anıq zat hám háreket quralı atamasın jasaydi: kurct-k, ela-k, to ‘sha-k, pich-oq, tuz-oq, taro-q, soch-iq, о‘r-oq sıyaqlı ;
b) orın -jay mánisin bildiriwshi atlıq jasaydi: yot-oq, qo'r-iq sıyaqlı ;
v) jaǵday, ózgeshelik, belgi mánisindegi abstrakt atlıq jasaydi:
tila-k, beza-k, yut-uq, sol-iq, qil-iq, buyr-uq. charcho-q, torf-iq sıyaqlı.
7 .-indi (-in+di). Bul affiks jasaw tiykarınan ańǵarılǵan háreket hám jaǵdaydıń atqarılıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın zattı bildiriwshi atlıq jasaydi: yig'-indi, qir-indi, yuv-indi, oq-indi, supurindi, chiq-indi sıyaqlı. Bul affiks arqalı payda bolǵan jasalma geyde sapa boladi: asra-ndi (saqla-ndi)) bala sıyaqlı.
8.-in,-un. Bul affiks jasaw hasası ańlatqan háreket hám jaǵdaydıń atqarılıwı nátiyjesinde júzege keletuǵın zattı bildiriwshi at yasaydi: ek-in, yig‘~in, yog'-in, tug-un, bo‘g‘-in, quy-un (quyun ) sıyaqlı.
9. —mak,-moq. Kamunum affiks bolıp, soǵıw hasası ańlatqan háreket procesi menen baylanıslı bolǵan zattı bildiriwshi atlıq jasaydi: ye-mak, chert-так, topish-rnoq, quy-moq, chaq-moq, il-moq sıyaqlı.
10.-dak,-doq. Soǵıw hasası anglatgan háreket hám jaǵday menen
baylanıslı zat, belgi, ózgeshelik bildiriwshi at yasaydi kekir-dak, yugnr-dak, qovur-doq, qo n-doq sıyaqlı. Bul affiks geyde sın sózlerden at jasaydi hám -ildoq formasında pútin halda keledi shaqildoq, chir-ildoq, shilp-ildoq, hiq-ildoq' sıyaqlı. Bul paydasız affiks geyde sapa da jasaydi: lik-ildoq, so ‘lq-ildoq sıyaqlı.
11.-g’in,-qın. Soǵıw tiykarınan ańǵarılǵan háreket hám jaǵday procesi atınıń bildiriwshi atlıq jasaydi: qaptal -g'in, quv-g'in, qirg 'in, bas-qın, tas-qın, to'l-qın sıyaqlı. Bul affiks -g 'un,-qun
formasında da isletiledi: yul-g'un, úsh-qun, tut-qun sıyaqlı.
12. ~ (ol)-vf (o) v. Soǵıw tiykarından ańǵarıwılgan háreket hám
jaǵday mánislerin bildiriwshi at yasaydi: : maqta-v maqtov, saylav saylov, qursha-v- qurshov, uchrash-uv, tortish-uv, yoz-uv, to ‘qnash-uv, о 'qi-v -o ‘quv sıyaqlı.
13. -ne,-vchi,-uvchi. Soǵıw hasası ańlatpalaǵan jumıs-háreketti
orınlaw menen shuǵıllanatuǵın shaxs oti, zat oti hám abstrakt at
yasaydi: úshek-chi, suyun -ne, saylo-vchi, tinglo-vchi, úsh-uvchi,
o 'qu-vchi, bog'lo-vchi, tergo-vchi, chayqo-vchi, o 'qit-uvchi
sıyaqlı.
14.-sh. Soǵıw tiykarından ańǵarıwılgan háreket procesi oti
yasaydi: úylen-jumıs, qurıl -jumıs, o 'piril-jumıs, o 'tir-jumıs, jıynal -jumıs sıyaqlı.
(-ov) vchi,-sh affiksları arqalı at jasalsoǵılıwı feyildiń háreket atı forması tiykarında júzege kelgen.