Mazmun I kirisiw bap

II. Bap . Bilimlendiriw mazmunın modernizasiyalaw barısında oqıwshılardı kásipke baǵdarlaw metodikası.

1. 
   Oqıwshılardı kásip tańlawǵa baǵdarlawdıń formas, metodı hám quralları
   

Kásipke baǵdarlawdıń tiykarǵı teoryalıq hám sonıń menen birge nátyjelik wazipası sonnan ibarat boladı ósip kiyatırǵan keleshek awladtı ulıwma orta bilim beriw mekteplerinde kásip haqqındaǵı tusiniklerdi qáliplestirip,olardaǵı tusinik hár qızıǵıwların júzege shıǵarıp, olardıń imkanyatları qanday dárejede hám onıń orınlap atırǵan jumısı tańlaǵan kásibi menen tayarlapǵanlıq dárejesi arasındaǵı úzliksizligi yamasa dawam etpey otırǵanlıqların anıqlawdan ibarat. Kásip baǵdarlaw degende insanniń kásip tańlawda onıń qızgiwları,usı dáwirde jámiyette sol kásipke bolǵan zarurlik hám sonıń menen birge insanǵa kásiplik másláqát, kásipke biyimlesiw hám psixologiyalıq metodikalardı usınıw tiykarında ol yaki bul kásipke baǵdarlaw menen járdem kórsetiw tusiniledi.

Kásipke baǵdarlawdıń hár qıylı teoryalıq maǵlumatlar arasınan házirgi waqqita eki eń aqmiyetli tusinikti kórsetip ótiwmumkin, olar tómendegishe.

_ Dásturiy (diyagnostikalıq )

_ Zamanagoy ( rawajlandrıwshı )

Dásturiy kásipke baǵdarlaw teoriyasınıń tiykarǵı wazipası insanǵa kásiplik iykemlilikti ondaǵı psixologiyalıq qasiyetler hám jeke zarurliklerdi salıstırıw jolı menen anıqlanadı. Bunda tiykarǵı juwapkershlik kásiplik konsulıtantqa juklenedi.

Ol test ótkeriw jolı menen hám olardan alınǵan náteje tiykarında insandı ol yaki, bul kásipke bilimligin anıqlaydı. Bynday jaǵdayda insan yaǵniy tálim alıwshı passip rol oynaydı. Zamanagoy kásipke baǵdarlaw konsipsiyası insanniń óz keleshegin anıqlawǵa jedel qatnasıwın názerde tutadı. Bunda tiykarǵı itibar insanniń hár turli tarawlardı iyelew procesinde ondaǵı rawajlanıwdaǵı anıqlawǵa qaratıladı. Kásipke baǵdarlaw oqıw tárbiyalıq juwmaqlarınıń bólimi sıpatında kóriledi. Kásip tańlawǵa tayarlıq bolsa, insanǵa jámiyet tárepinen tásir etiwshi bir tárbiyalıq sistema tiykarında kóriledi.

“ Kásipke baǵdarlaw sestiması ” tusiniǵin kórip tıǵıwzan aldın,dáslep oǵan tiyesli bolǵan tusiniklerge anıqlıqlar kiritiliwi lazım. Birinshi náwbitte “ kásip” tusinigin kórip shıǵamız. Usı atamanı anıqlawda E.A Klimov tórt jaqınlasıwdan paydalanǵan olar tómendegiden ibarat.

- Insan óz miynet fukciyaların orınlawdaǵı ortalıq:

- Anıq bir tarawda jumıs alıp baratuǵın insanlar hám jámiyet:

- Tayarlanıw yaǵnıy barlıq bilim , kónlikpe hám tájriybeler járdeminde insnnıń anıq bir miynet funkciyaların orınlay alıwı:

- Óz kásibiniń qánigeliǵi, profecional,yaǵniy waqıt boyınsha orınlanatuǵın miynet funkiciyaların orınlaw pocesin sıyaqlılar:

Kásipke baǵdarlaw tusinigi menen baylanıslı bolǵan tusinikler bul “optant” “optantciya” bolıp tabıladı optanatciya – kásiplik rawajlanıw jolın tańlaw boyınsha qabil etilgen sheshim , bunda potanat sol sheshimdi qabil etken insan dep ataladı.Kásipke baǵdarlaw tusinigi mazmunın jánede tereńirek anıqlaw ushın jáne bir tusinik, yagniy insanniń ózi ushın beyimlese alatuǵın kásipti tańlaw pocessinde itbar qaratıwı kerek. Ózi ushın qay bir kásiptiń durıs keliwin anıqlaw pocessi- bul turaqlı hám kóp basqıshlı insanniń jeke kásip tańlawǵa qoyılǵan jobaları tiykarında ózi ushın onıń bir kásip tańlaw processi dep tusiniledi. Bunan kelip shugatugın sonan ibarat,insan málim bir tayarlanıw basqıshınan ótkennen keyin, yaǵnıyulıwma orta tálim basqıshna keyingi ótiw dáwirinde óz qızıǵwları, ózi ushın keleshekte ol yaki bul kásipke bánt bolıw jobaları tiykarında durıs kásip tańlawı ushın jol ashıp beretuǵın,kásipler dunyası menen tanısıw hám olar haqqında tusinike iye bolıw ushın járdem beretuǵın bir qatar metodlardan paydalanıwǵa boladı.

Mısalı retinde jaslardı kásipke baǵdarlaw pocessinde, xabar texnologiyaları baǵdarlamaları,bukletler,reklamalar,agitaciya,ikoskorciyalar,sholkemlestiriw, bideorolikler kórsetiw, h.t.t aytuw orınlı boladı. Tiykarınan alǵanda kásipke baǵdarlaw teoriyasınan kelip shıgatuǵın prinsipler tómendegilerdi óz ishine aladı:

- Jeke hám ǵalaba qızıǵıwlar arasındaǵı qarama qarsılardı joq etiw:

- Kásiptiń erkin tańlawı hám jaslardı iyelew mumkin bolǵan kásiplerge itbardı qaratıw:

- Pedagogikalıq psixologiyalıq jaqtan diyanostikalıq táreptenkásipke baǵdarlaw metdları hám usların qáliplestiriw hám ilimey jaqtan spatlaw:

- Barlıq maǵlıwmat turlerin kásip hám oqıw formaların tańlaw hám jumısqa jaylasıwǵa baylanıslı ekenligi:

- Kásipke baǵdarlawdıń komplekslik xaraqterge iyeligi siyaqlılar:

Usı principler tiykarında pedagogika ilimey baǵdarı wákilleri kásipke baǵdarlawda mekteplerdi, pedagogikalıq jámiyetti, kásip – óner tálim orınların, shańaraq hám jámiyet pikirleerin názerde tutadı. Olardıń alıp baratuǵın iskerligi oqıwın jaslardı durıs kásipke baǵdarlawında, olardıń jeke qızıǵıwları, imkanıyatları, psixologiyalıq hám fizikalıq tayarlıq dárejelerin anıqlawdan ibarat. Psixolog alımlar bolsa, kásipke baǵdarlawdı ósip koiyatırǵan hár bir jas áwlad toparların ózleriniń qızıǵıwlarına qarap kásip tańlawlarına járdem kórsetetuǵın Pedagogikaqlıq,Psixologiyalıq hám medecinalıq is ilajlar sistemasın tusinedi. Mine usı joqarıda aytip ótilgen ilimpazlardıń pikirlerinıń mazmunına qarap jas áwlatı kásip tańlawına járdem kórsetetuǵın iskerlik nózerde tutılǵan.

Sonı aqrınsha yadda saqlaw kerek kásipke baǵdarlaw jumıslarınıń sıpatlı formalaların qollanılǵan jaǵdayda barlıq oqıwshı jaslar sanalı túrde kásipti tańlaydı dep bolmaydı, sonıń ushın kásip tańlawǵa tayarlıq dárejesin úyrengen jaǵdayda profilli tiparların imkanına qarap erterek anıqlawı lazım. Qarar qabıl etiw dárejesi boyınsha oqıwshı-jaslardı profillew kásip tańlawǵa mumkin bolǵan qıyınshılıqlardı anıqlaw hám baqalawdan baslanadı.Bul tusinikke anıqlıq kiritiw ushın profillitoparlardıń tómendegishe bólistiriliwin kóriwimiz mumkin:

Birinshi topar – tańlap, tiyisli qararǵa kelgen oqıwshılar:

Ekinshi topar – tańlawǵa jedellik kórsetken, biraq bir kásipke qızıǵıwshılıq bildirgen oqıwshılar:

Úshinshi topar – kásip tańlawǵa motivatsiyası bolmaǵan oqıwshılar.

Usı joqarıda kórsetilgen bólistiriliwge tiykarlanıp, kásip – óner tálimin rawajlandırıw hám jetilistiriw procesinde jaqınlasıw sıpatındaǵı tásir etiwshi usıllardan biri sıpatında oqıwshı jaslardı óz – ózin anıqladı sistemanıń rawajlanıwı hám kásipke baǵdarlaw procesiniń sapasınıń asıwınıń fundamental tiykarı sıpatında, dáslep oqıwshı jaslarǵa kásiplik iskerlik, oǵan bolǵan motivatsiya, psixologiyalıq tayarlıqtıń qáliplesiwi ushın olarda soǵan jeterli dárejede psixologiyalıq tayarlıqtı qáliplestiriwi lazım. Oqıwshılardı kásip tańlawǵa baǵdarlawda tálim forması, metodı hám qurallarınıń áhmiyeti júdá joqarı. Sebebi oqıwshınıń imkániyatlarınıń júzege shıǵarıw, bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdiń bolajaq iskerlik tarawı talapları tiykarında qáliplestiriw ushın shárt – shárayatlar jaratıp beredi. Óz náwbetinde oqıwshılardıń jası, psixologiyalıq, fiziologiyalıq ózgesheliklerdi, bilim dárejesin dúnya qarasınıń kólemi hám de olardıń jedellig, aldıńǵı dástúriy emes tálim forması, metodı hám quralların taǵlawı, olardan maqsetke muwapıq dárejede paydalanıw ushın imkaniyatlar jaratıladı.

Sol tiykarında bilimlendiriw processiniń maqseti mámleketlik bilimlendiriw standartları,oqıw jobası,baǵdarlaması,sonda-aq sabaqlıq,qolanbalarında belgilep berilgen tiyesli tema hámde shıngıw turiniń ózine saykesligi,tiyesli pedagogikalıq shart-sharayatlar , oqıwshılardıń jası psixologiyalıq imkanyatları,olardıń ómirdegi zárúrlikleri hám qızǵıwları, oqtıwshınıń bilim hám tájrebe dárejesi, dúnya qarası, dóretiwshligi hám basqada uslardı inabatqa alıw tekarında belgilenedi. Bilim lendiriw processiniń mazmunı onıń ulıwma maxsetin ámelge asrıw, jeke maxsetlerge basqıshpa-basqısh erisiw imkanyatın jaratadı. Bilim beriw mazmunın,oqıw derekleri (mámleketlik bilimlendiriw sesteması,oqıwjobası,baǵdarlama,sabaqlıq,oqıw qollanbalar ) diń mazmunı,olarda alǵa surilgen ideyalar tiykarında islep shıǵarıladı. Demek,bilimlendiriw processiniń mazmunı tiykarında tálimniń forma,metod hám quralları belgilenedi.

Oqıw orınları aldında turǵan wazıypalardıń sheshliwi shnıǵıwdıń mazmunı bilim beriw forması, metodları hámde qurallarınıń sapalılıǵna baylanıslı boladı. Usı tiykarında bilim forması, metodları quralları oqıwshılardı kásip tańlawǵa baǵdarlaw,olarda tereń bilim hám dunıya qarasın payda etiw jumsına xızmet etedi.

Ulıwma orta bilimlendriw mámleketlik ctandartlarında tiykarınan mektepte kásipke baǵdarlaw boyınsha shınıǵıwlar 8-9 klasslarda ámelge asrıladı.Atap aytqanda 8-klassta kásipler haqqında “ Orta arnawlı, kásip-óner tálimindegi tayarlaw baǵdarları,kásipler hám qánegelikler túrleri” Tiykarında xabar beriwdiń dawam ettiriliwi menen bir qatarda oqıwshılarǵa kásip iyelew jolları,kásip tańlawda medicinalıq jaqtan jaramlılıqlar h.t.b tusinikler berip barıladı.

Ulıwma orta bilimlendiriwde oqıwshılardı kásip – ónerge baǵdarlaw pútkil mektep jámáátiniń, awıl aymaqtıń ata – analar jámáátshiliktiń birgeliktegi jumısı bolıp tabıladı. Orta mekteplerde pán oqıtıwshıları temanı jaratıw processinde kásipler menen baylanıstırıp ótilse mektep psixologı hám basshiları tálim tárbiya jumısların alıp barılsa oqıwshılarda kásip tańlawlarına qolaylı imkanıyatlar jaratıladı.Sonıń menen birge sonı aytıp ótiw zárúr mámleketimizde júz berip atırǵan sociyallıq ekonomikalıq ózgerisler oqıwshılardı kásip – ónerge baǵdarlaw sistemasın jetilistiriw kishi kániygelerdiń tájiriybelerine qoyılatuǵın sıpat talapları asıp baratırǵan jaǵdayda elede áhmiyetli bolıp tabıladı. Oqıwshılardıń bántligin támiyinlewdegi kásip – ónerge baǵdarlawdıń tiykarǵı róli sonnan ibarat, oqıwshılar tárepinen kásiptiń sapalı hám ilimiy tiykarlanǵan tańlawı olardı miynet iskerliginde joqarı nátiyjelerge erisiwinde dáslepki qádem bolıp tabıladı.

Oqıwshılardı kásip – ónerge baǵdarlawda gúrrińlesiwler, kishi toparlarda islew menen kárxana hám birlespelerge ekskurciyalar shólkemlestiriw oqıw proekt usılın qollanıw arqalı qandayda bir kásipler tuwralı buklet tayarlaw arqalı baǵdarlawshı maǵlıwmat beriw múmkin. Sonday – aq kásipke baǵdarlawda qaratılǵan testler arqalı mektep oqıwshılarınıń qandayda bir shınıǵıw túrine baylanıslı jaramlıqlar atap aytqanda intelektual jaramlıqları hám qızıǵıwların anıqlawǵa kómeklesedi. Oqıwshı testler ishinen óz jeke kásiplik sıpatları haqq.nda hám qániygelik boyınsh oǵan tuwrı keletuǵın kásipler dizimi menen onıń áhmiyetin túsinip aladı.

Oqıwshılardı sapalı kásip – óner tańlawǵa tayarlaw jumıslarınıńl sapalılıǵına tásir etiwshı áhmiyetli usıllardan biri olardı kásip – ónerge baǵdarlaw procesine zamanagóy pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw menen kásiplik psixologiyalıq, pedagogikalıq kásiplik diagnostikalıq úzliksizligine erisiw bolıp tabıladı. 9-klass oqıwshıları menen ótkiziletuǵın psixologiyalıq, pedagogikalıq diagnostikanı basqıshpa – basqısh, úzliksiz ámelge asırıp barıw názerde tutıladı. Menińshe, kásiplik psixologiyalıq, pedagogikalıq diadnostika tek ǵana bir – eki metodikanı ótkeriw menen emes, bálki kásipler tuwrasında maǵlıwmat beriw hám kásiplik másláhat jumısları menen birge birlestirilip korrekcion – rawajlandırıwshı qásiyetlerine iye bolǵan process sıpatında ámelge asırılıw kerek,

Usı joqarıdaǵı pikirlerden juwmaq shıǵara otırıp, psixologiyalıq, pedagogikalıq diagnostika ótkeriw processi tómendegishe bolsa maqsetke muwapıq boladı:

• 
  diagnostikalıq obiektti hám mashqalanı belgilew;
  
• 
  diagnostikalıq metodikanı tańlaw yáki islep shıǵıw;
  
• 
  diagnostika ótkeriw;
  
• 
  nátiyjelerdi qayta islew hám onıń integraciyası;
  
• 
  nátiyjeler tiykarında kásipke baǵdarlaw is – ilajlar yáki usınıslar tayarlaw;
  
• 
  is – ilajlardı ámelge asırıw, qayta diagnostika ótkeriw, sıpat ózgeriwin anıqlaw;
  

Korrekcion – rawajlandırıw jumısların brlgilewde, úzliksiz kásiplik psixologiyalıq – pedagogikalıq diagnostika oqıwshılardıń tuwma jaramlılıǵı, qızıǵıw hám qábilyetlerin úyretiw dawamında olardıń kásiplik motivi, jeke rejelerin korrekciyalap barıw imkanıyatı boladı. Bunnan tısqarı, psixologiyalıq, pedagogikalıq diagnostika kásip – ónerge baǵdarlaw mazmunın belgilew nátiyjeni talıqlaw menen náwbettegi basqıshta ámelge asırıw kerek bolǵan jumıstıń tiykarın jobalastrıwǵa xızmet etedi. Solay etip, sanalı kásip tańlaw bul kásip - ónerge baǵdarlaw processinde sırtqı ( kásip - ónerge baǵdarlaw texnologiyaları) hám ishki (ishki poziciya ) tásirler aqıbetinde payda bolatuǵın onıń maxsetke tiykarlanǵan háreketlerden biri bolıp tabıladı.9- klassta oqıw jılı dawamında tómendegi kestedegi tártipte metodikalardı qollanıw usınıs etiledi.

2-Keste

Dáwirli process (cikl )	Usınıs etetuǵın metodikalar	Diagnostika ótkeriwdiń waqtı
1-cikl	1.qızıqtırıw anketası 2.kásiplik motubaciyası anıqlaw	Sentyavr Oktyavr
2-cikl	1.Differenciyial- diagnostikalıq sorawnama 2.Oqıwshılardı kásipke baǵdarlanǵanlıǵın anıqlaw metodikası.	Noyavr Dekavr
3-cikl	1.Jeke spatları hám kásiplik qábiyatların úyreniw medodikası 2.Kommunaktiv hám shólkemlestirwshlik qábiliyatin anıqlaw	Yanvar Fevral
4- cikl	1.Qızıǵıwlar kartası	Aprel May

Meketeplerde psixologiyalıq, pedagokilalıq diagnostika oqıwshılardı kásip-ónerge baǵdarlaw jumıslarınıń ajıralmas bóleki eken, mekteptiń ámeliyatshı psixologi hám kásipke baǵdarlawshı qánigeniń ózi alıp barmastan onıń iskerliginiń muwapıqlastrıwshı da orınlaydı.sol tiykarında mektepte kásipke baǵdarlaw psixologiyalıq , pedagogikalıq diognostikalıqiskerligin sholkemlestriwdiń ulıwma tártip qaǵydaları tómendegishe:

- Mektepte ámelyatshı –psixologı hám kásipke baǵdarlawshı qánege hár bir dawırlik procesı ( cilk ) da belgilengen diognostikalıq metodikalardı ámeliyatta qollanadı hámde hátiyjelerdi kásiplik másláxat hám psixologiyalıq,pedagogikalıq, kartasına jazıp baradı .

- Qayta islegen hám analiz ( Interpretitaciya ) etilgen nátiyjelerdi ulıwma bilimlendriw mekteplerindegi kásip-óner bilim orınlarında baǵdarlaw komissiyası talqılap baradı. Mektep ámelyatshı psixolog óziniń jumıs baǵdarlaması hám kásipke baǵdarlaw is ilajların tayarlaydı hám mekteptiń pedagogikalıq keńesinde dodalawǵa qoyıladı.

- Pedagogikalıq keńes máseleni úyrenip keyingi dáwirde ámelge asrılatuǵın kásipke baǵdarlaw jumısları baǵdarların orınlaw ushın juwapkerlerdi belgileydi.

- Náwbettegi dáwir prociss ( cikl ) da ótkerilgen diognostikada ámelge asrılǵan jumıslardıń sanalılıgı hám spat jaǵnan ózgeriw diognostikasın anıqlaydı hám keyingi dáwirde ámelge asrılıwı lazım bolǵan jumıslar baǵdarların belgilewge xızmet etedi.

- Aqrǵı dáwirlik prociss ( cilk ) da ótkeriletuǵın “ qızıǵıwlar kartası ” ( 174 sorawdan ibrat ) metodikası oqwshılardıń kásiplik qızıǵıwları hám principlerin rawajlandrıw dinamikasın gúzetiw imkanyatn beredi.jıl boyınsha diognostikanıń juwmaqlarınıń analizi mektepte sholkemlestirilgen 9- klass oqıwshıların orta arnawlı, kásip-ónerge bilim orınlarında baǵdarlaw boyınsha komissiya yaki kásipke baǵdarlaw psixologiyalıq pegagogikalıq jaqtan dodalawǵa usınıs etiledi.

- Ulıwma diagnostikalıq juwmaqları tiykarında pitkeriwshige tayarlıq baǵdarları boyınsha tiyisli oqıw orınına usınıs beriledi.

Solay etip, joqarıda bayan etilge tártip hám intizam oqıw jılı dawamında oqıwshılardı kásipke baǵdarlaw procissinde psixologiyalıq, pedagogikalıq diagnostika jumıslarınıń sistemalılıǵın támiyinlewdi hám onıń sapasın asırıw ushın imkaniyatları joqarı boladı.