Mazkur o’quv-uslubiy majmua orqali talabalar o‘zini-o‘zi mustaqil nazorat qilishi va bilimlarini joriy nazoratdan o‘tkazishda foydalanilishlari mumkin

Balansdan tashqaridagi schyotning ta’rifi
Kirim CHiqim

Boshlang‘ich qoldiq-korxonaning cheklangan foydalanishda joylashgan mavjud qiymatliklar hamda shu qiymatliklarga doir majburiyatlar	Aylanma-korxonaning cheklangan foydalanishida joylashgan qiymatliklarning chiqib ketishi va shu qiymatliklarni egasiga qaytarishga doir majburiyatlarning kamayishi
Aylanma – shunday qiymatning kelib tushishi va ularni qaytarishga doir majburiyatlarning ko‘payishi

Kirim qoldiq

8.Buxgalteriya hisobi schetlaridagi ikkiyoqlama yozuv
2016 yil 12 aprelda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi Qonun»da O‘zbekiston buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy prinsiplaridan biri buxgalteriya hisobini ikkiyoqlamali usulda yuritish ekanligi aytib o‘tilgan (6-modda).
Xo‘jalik muomalalarini ikkiyoqlamali yozuv tizimini tarixda birinchi kashf etgan olim Italiyalik matematik Luka Pacholi. 1494 yili «Schyotlar va yozuvlar to‘g‘risida traktat (ilmiy asar)» chop etib ikkiyoqlama yozuv tizimiga asos soldi.
Ikkiyoqlama yozuv har bir xo‘jalik muomalasining o‘zaro bog‘liq bo‘lgan schyotlarda qayd etish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu bilan muomalalar ta’sir etadigan hisob ob’ektlari o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatiladi va bu o‘z navbatida, korxona xo‘jalik faoliyati ustidan nazorat qilish va sodir bo‘layotgan jarayonlarni o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xo‘jalik muomalalarini ikki marta aks ettirish (ikkiyoqlama yozuv) xo‘jalik mablag‘larining davr aylanish jarayonida qiymat shakllarini almashinishining iqtisodiy tabiati bilan bog‘liqdir. Bu jarayonda har bir muomala qiymatning bir shaklidan boshqa shakliga olib keladi. Qiymatning boshlang‘ich va oxirgi shakli ta’minot, ishlab chiqarish muomalalarida har doim har xil bo‘ladi. Masalan, ta’minot muomalalarida qiymatning dastlabki puldagi shakli ishlab chiqarish zahiralari shakli bilan almashinadi; ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish zahiralari o‘z shakllarini mahsulotlar shakliga o‘zgartiradi; sotish uchun tayinlangan xizmatlarni sotish muomalalarida, ular o‘z shakllarini yana pul shakliga almashadi. Qiymat shaklining bunday almashinishi har bir jarayonning boshqa muomalalariga ham xosdir. SHundan kelib chiqib, mazkur muomalada qatnashuvchi qiymatning har bir shaklini, ya’ni muomalaning boshlanishidagi ko‘rinishida shaklini ham, uning oxirida namoyon bo‘lgan shaklida ham hisobga olish zaruriyati yuzaga keladi.
Bunda qiymat miqdori o‘zgarmaganligi sababli, xo‘jalik muomalalarini ikkiyoqlama yozuv usulida aks ettirilganda, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan schyotlar debeti va kreditiga tegishli summalar albatta bir-birovlariga teng bo‘lib qoladi.
Ikkiyoqlama yozuv davra aylanish jarayonida faqat qiymat shaklining o‘zgarishigina aks ettirish uchun qo‘llanmay (balans o‘zgarishlarining I turi), balki barcha xo‘jalik muomalalarini ham aks ettiradi. Xuddi shu usul bilan mablag‘larning qanday maqsadlarga tayinlanganligi (mablag‘lar manbalari, II tur), hamda korxonaning xo‘jalik aloqalari (III va IV turlar) ham hisobga olinadi.
Balans o‘zgarishlarining har bir turi balansning ikki moddasiga ta’sir etganligi bois, har qanday muomalalarning ikki marta aks ettirilishining zarurligi aniqdir. II, III, IV tur muomalalar mazmunining boshqachaligi faqat ikkiyoqlama yozuv xarakterini qiyinlashtirgani bilan, uning mohiyatini o‘zgartirmaydi. Iqtisodiy tabiati bilan birgalikda bu erda u huquqiy tabiatga ham ega bo‘ladi. Lekin bu bilan ikkiyoqlamali yozuvning xarakteri boshqacha bo‘lib qolmaydi.
Xo‘jalik muomalalarning ikki marta aks ettirilishining (ikkiyoqlama yozuvning) zaruriyligi balans o‘zgarishlar turlarini ko‘rib chiqish paytida aniqlab olingan edi. Har bir xo‘jalik muomalasi ikki iqtisodiy hodisaga olib keladi va albatta balansning ikki moddasiga ta’sir etadi. SHuning uchun, muomalalarni ikkiyoqlamali yozuv usuli bilan aks ettirilayotganda, yuzaga keltirilayotgan ikki hodisa qayd etiladi, ya’ni balansning ikki moddasiga ta’sir etadigan ikki schyotga yoziladi. SHu bilan bir vaqtda bunda shu schyotlar o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro aloqa belgilanadi. Bu bilan sodir bo‘layotgan muomalalar ustidan nazorat qilish osonlashtiriladi.
SHunday qilib, ikkiyoqlamali yozuv xo‘jalik muomalalari bilan yuzaga keltiriladigan ikki hodisalarni ikki schyotda o‘zaro bog‘liq holda bir xil summada (debetda va kreditda) ko‘rsatish imkonini beradigan muomalalarni aks ettirish usulidan iboratdir.
Masalan, hisob-kitob schyotidan korxona kassasiga 1500 so‘m olindi, deb faraz qilaylik. Bu muomala natijasida mablag‘larning ikki turiga - kassadagi naqd pullar va bankdagi hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lariga ta’sir etildi. Kassadagi pullar 1500 so‘mga ko‘paydi va, aksincha, hisob-kitob schyotidagi pullar shu summaga kamaydi. Bu mazkur muomalaning ikki hodisasidir.
Bu muomalani buxgalteriya schyotlarida aks ettirayotganda, uning summasini, birinchidan, «Kassa» schyotining debetiga yozish kerak, chunki bu schyot aktivdir va ko‘payish aktiv schyotlarning debetida aks ettiriladi, ikkinchidan, «Hisob-kitob schyoti» schyotining kreditiga yoziladi, chunki bu schyot ham aktivdir va aktiv schyotlarning kamayishi kreditga yoziladi.
Bu muomalaning schyotlarda yozilishi quyidagicha bo‘ladi:

t «Kassa» schyoti	- 1500
t «Hisob kitob» schyoti	- 1500

Xo‘jalik muomalasi va uning summasini aks ettiradigan debetlanuvchi va kreditlanuvchi schyotlarni belgilash (ko‘rsatish) buxgalteriya yozuvi yoki o‘tkazma (provodka)si deb ataladi.
YUqorida ko‘rib chiqilgan muomala schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi:
Hisob-kitob schyoti» schyoti «Kassa» schyoti

D-t	K-t		D-t	K-t
Qoldiq	1) 1500		1) 1500

Ko‘rinib turibdiki, schyotlar bir-birovlari bilan o‘zaro bog‘langan. Ulardagi yozuvlar amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalari natijasida yuzaga kelgan ikkita o‘zgarishni: kassaga pullarning kelib tushishi va ularning hisob-kitob schyotidan chiqib ketishini ko‘rsatmoqda.
Xo‘jalik muomalalarini ikkiyoqlamali yozish schyotlarining o‘zaro bog‘lanishiga olib keladi. Bunday bog‘lanish schyotlar korrespondensiyasi bog‘lanishi deb ataladi.
Schyotlar korrespondensiyasi - xo‘jalik muomalasi bilan yuzaga keltiriladigan ikki hodisaning schyotlarda aks ettirish paytida paydo bo‘ladi va u schyotlarning o‘zaro aloqasini namoyon bo‘lishlik shaklidir.
YAna bir misolni ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, korxonaga mol etkazib beruvchilardan 7000 so‘mlik materiallar va 5000 so‘mlik yoqilg‘i, hammasi bo‘lib, 12000 so‘mlik qiymatliklar kelib tushdi.
Bu muomala korxona omboridagi materiallar va yoqilg‘i zahiralarining ko‘payishiga olib keladi. Bu qiymatliklarni hisobga olinadigan «Materiallar» schyotining «Xom-ashyo va materiallar», «YOqilg‘i» schyotlari aktiv hisoblanadi, shuning uchun 7000 va 5000 so‘m summalari bu schyotlarning debetiga yoziladi. Keyin xuddi shu muomala korxonaning mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarida ham aks ettiriladi. Korxonaning mol etkazib beruvchilarga umumiy summadagi 12000 so‘mlik qarzi paydo bo‘ladi (yoki oshadi). «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti passivdir, passiv schyotlarda esa ko‘payish kreditda aks ettiriladi. SHunday qilib «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti mazkur muomala bo‘yicha 12000 so‘mga kreditlashadi.
Mazkur muomalaning buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo‘ladi:

D t «Xom ashyo va materiallar» schyoti	- 7000 so‘m
D t «YOqilg‘i» schyoti	- 5000 so‘m
K t «Mol etkazib beruvchilar va pudratchi larga to‘lanadigan schyotlar» schyoti	- 12000 so‘m

Bu muomala schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi:
«Mol etkazib beruvchilar «Xom-ashyo va material-
va pudratchilarga to‘lanadi- lar» schyoti
gan schyotlar» schyoti

D-t	K-t				D-t	K-t
	2) 12000				2) 7000

Korxonaning mol etkazib beruvchilardan materiallar va yoqilg‘i olishi natijasida qarzining ko‘payishi	Materiallarning kelishi D-t «YOqilg‘i» schyoti K-t
	2) 5000

YOqilg‘ining kelishi
Bundan ko‘rinib turibdiki, birinchi muomala bo‘yicha tuzilgan yozuv bo‘yicha ikki schyotni, ikkinchisi bo‘yicha esa uchta schyotni o‘z ichiga oladi.
Ikki schyotga ta’sir etadigan yozuv (o‘tkazma)lar oddiy, uch va undan ko‘proq schyotlarga ta’sir etadiganlari esa murakkab o‘tkazmalar deb nomlanadi.
SHuni ham nazarda tutish kerakki, har qanday buxgalteriya yozuvi bir nechta oddiy yozuvlardan iborat bo‘ladi. Haqiqatda, ikkinchi muomala bo‘yicha yozuvni ikki oddiy o‘tkazmaga ajratish mumkin:

I. D t «Xom ashyo va materiallar» schyoti
K t «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti	- 7000
II. D t «YOqilg‘i» schyoti
K t «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti	- 5000

Murakkab yozuvlarning oddiylarga ajratilishi mumkinligini bir schyotning o‘ziga ta’sir etadigan bir necha muomalalar birga birlashtirilishi bilan tushuntiriladi (bizning misolda «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» - passiv).

Murakkab yozuvlarni tuzish ularning sonini kamaytiradi va shu bilan hisob xodimlarining mehnatini engillashtiradi.
Lekin har qanday murakkab yozuvlarga ham yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lavermaydi. Ulardan to‘g‘ri tuzilganlariga faqat bir schyot debetlanib, bir necha schyotlar kreditlanganlari kiradi. Bir vaqtning o‘zida bir nechta schyotlar debetlanadigan va bir nechta schyotlar kreditlanadigan yozuvlar noto‘g‘ri hisoblanadi. Ularda ayrim xo‘jalik muomalalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqasi ko‘rinmaydi va bunday yozuvlar bo‘yicha schyotlar korrespondensiyasini aniq belgilab olish mumkin emas. Bu aks ettirilayotgan muomalalarning mazmunini qiyinlashtiradi va buxgalteriya hisobidan xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish uchun foydalanish imkoniyatlarini kamaytiradi. SHu sababdan vatanimiz buxgalteriya hisobining amaliyotida bunday yozuvlar ruxsat etilmaydi.
CHet el hisobida korrespondensiyali murakkab yozuvlar ko‘p uchrab turadi. U erda ulardan, hisob jarayonini kengroq kompьyuterlash sharoitlariga moslashish maqsadida, ataylab foydalanishadi.
SHunday qilib, xo‘jalik muomalalarini ikkiyoqlama yozuv usuli bilan aks ettirish albatta ikki schyotga ta’sir etadi. Bunda bir schyot debetlanadi, ikkinchisi esa kreditlanadi. O‘zaro korrespondensiyalanuvchi schyotlarning debeti va kreditiga har bir muomala bo‘yicha bir xildagi summalar yoziladi. Murakkab yozuv qilinayotganda, bir schyot bilan bog‘liq bo‘lgan bir nechta schyotlar bo‘yicha ko‘rsatilgan summalarning jami shu schyotda hisobga olingan umumiy summaga teng bo‘lishi kerak.
Ikkiyoqlama yozuv usulidan foydalanganda har bir muomalaning summasini ikki marta yozish shart emas. Ikkiyoqlama yozuv (u tomondan yuzaga keltiriladigan ikki hodisalarni aks ettiruvchi) har bir xo‘jalik muomalasi bo‘yicha ikki o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlarni olishni ta’minlashi kerak. SHuning uchun, zamonaviy texnika sharoitida shaxmat tamoyilida foydalangan holda, har bir muomalaning summasini faqat bir marta yozishadi, lekin shu bilan bir vaqtda talab qilinadigan ikkala ko‘rsatkichlarni o‘zaro bog‘liq holda olishga harakat qilinadi. Buxgalteriya hisobida AEHMdan foydalanganda xo‘jalik muomalalari kodlashtiriladi, ya’ni bir turdagi muomalalarning har bir guruhiga shartli raqam belgilar beriladi. Guruhlash natijasida har bir muomala bo‘yicha, uni faqat bir marta aks ettirgan holda, ikkita ma’lumot olishadi.
SHunday qilib, ikkiyoqlama yozuv ikki o‘zaro bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik hodisalarini aks ettiruvchi sifatida manbiqiy toifa (kategoriya)dir. Ular xo‘jalik muomalalarining o‘z mohiyatidan kelib chiqadi va shuning uchun u barcha mamlakatlar amaliyotida mavjuddir.
Buxgalteriya hisobida ba’zida ikkiyoqlama yozuv yordamida muomalalarni schyotlarda aks ettirishning boshqa tartiblari ham qo‘llaniladi. Bu yozuvning stornoli usulidir. U manfiy sonlardan foydalanishga asoslanadi. Bu usulda schyotning mazkur qismiga qilingan yozuvlardan chegirib tashlanadigan summalar uning qarama-qarshi qismida emas, balki o‘sha qismining o‘zida, lekin qizil siyoh bilan aks ettiriladi. YOzuvning bunday tartibi schyotlardagi aylanmalarning iqtisodiy jihatdan to‘g‘riligini saqlash uchun juda katta ahamiyatga egadir. Bu aylanmalar xo‘jalik faoliyatining ma’lum ko‘rsatkichlarini ifodalaydi va ularning har qanday buzib ko‘rsatilishi korxona ishini noto‘g‘ri tavsiflashga olib kelgan bo‘lar edi.
Manfiy sonlar buxgalteriya hisobi tizimida shartli hajmlarda foydalanilayotgan paytlarda, masalan, rejali baholash (bu baholashlarni keyinchalik haqiqiy baholashga o‘tkaziladigan bo‘lsa) hamda noto‘g‘ri yozuvlarni to‘g‘rilash uchun qo‘llaniladi.
Manfiy sonlardan foydalanishni materiallar xarajatlarini schyotlarda aks ettirish misolida ko‘rib chiqamiz.
Materiallarni hisobdan xarajatga chiqarishda ular ko‘pincha reja tannarxida baholanadi. Faraz qilaylik, ishlab chiqarishga sarflangan materiallarning rejadagi tannarxi 30000 so‘mni tashkil qildi. SHu summaga quyidagi yozuv tuziladi:

D t «Asosiy ishlab chiqarish» schyoti	- 30000
K t «Xom ashyo va materiallar» schyoti	- 30000

«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti aktivdir; u debetlanadi, chunki materiallarning sarflanishi ishlab chiqarish xarajatlarining ko‘payishiga olib keladi, «Xom ashyo va materiallar» subschyoti (u ham aktivdir) esa kreditlanadi, chunki ombordagi materiallar kamaymoqda.
Materiallarning haqiqiy tannarxi oy oxirida 29400 so‘mni tashkil qildi. Demak, korxona shu materiallarning rejadagi tannarxiga nisbatan 600 so‘mli (30000-29400) tejamga ega bo‘lgan. Albatta, tejalgan ushbu summaga materiallar sarfini rejadagi tannarxda qilingan yozuvni kamaytirish lozim bo‘ladi, chunki ularning real baholanishi haqiqiy tannarxdan iboratdir.
Schyotlardagi aylanmalarni buzib ko‘rsatmaslik maqsadida, tejam summassini manfiy sonlarda ko‘rsatish kerak. Buning uchun birinchi yozuvdagi kabi yozuv qilinadi, lekin uning summasi minus belgisi bilan qo‘yiladi:

D t «Asosiy ishlab chiqarish» schyoti	- 600
K t «Xom ashyo va materiallar» schyoti	- 600

Schyotlarda bu yozuvlar quyidagicha aks ettiriladi: